مریم مطهری راد، دانش‌آموخته فلسفه غرب و کارشناس ارشد روابط بین‌الملل از اوایل دهه هشتاد به حرفه ویراستاری و سپس خبرنگاری وارد شد. حوزه‌های کاری گسترده‌ای را از دبیری نشریه تا کار برای تاریخ شفاهی تجربه کرده است.
مریم مطهری راد از اوایل دهه نود کار نقد و بررسی داستان را شروع کرد. مریم مطهری راد اولین داستانش را در سیزده سالگی نوشت. رمان «سفر به آتش» و «معجزه معلق» دو رمان او هستند که پیش از چاپ به استقبال و تایید و تشویق استادان رسید. به نظر مریم مطهری راد یک رمان می‌تواند ابعاد فاجعه ای مانند جنگ غزه و اتفاقات پس از هفتم اکتبر را با کمک شخصیت‌ها و ایجاد صحنه‌ها و اتمسفر واقعی در ژانرهای مختلف به دنیا نشان دهد.به نظر مریم مطهری راد یک رمان خوب می‌تواند پیام مردم روزگاری را به مردم قرن‌ها پس از خودش منتقل کند و باعث شود ظلم و تاریکی و حماقت فراموش نشود.
می دانید که در ادبیات مقاومت و پایداری جهان، رمانهای تاریخی تأثیرگزاری داریم که زبان گویایی در تشریح زمانه خود یا زمان گذشته خود دارند. مریم مطهری راد درباره ایده نشست «کرانه بیکرانه» گفت «قرار شد به جای انتقاد از دیگران کاری کنیم.
باید نشستی ترتیب می‌دادیم که ببینیم چرا با تمام فجایع و اتفاقاتی که در غرب و جنوب غرب آسیا رخ می‌دهد نویسندگان، کمتر به سوژه‌های این منطقه کشیده شده‌اند؟ و چرا با تمام توانی که کلمه دارد جریان به سمت ناامیدی کشیده می‌شود. بنابراین نویسندگان و صاحبان قلم را به نشست دعوت کردیم. باید موج سازنده‌ای ایجاد می‌شد لازم بود با هم‌افزایی کار تازه ای شکل بگیرد که اتفاقا شکل گرفت و ره‌آوردهای بسیار خوبی هم به دست آمد. میهمانان همه صاحبان قلم و فکر و اندیشه بودند. در میان میهمانان اتباع کشورهای منطقه نیز از عراق تا افغانستان حضور داشتند. همچنین نویسندگانی از فلسطین، عمان و سوریه به صورت مجازی به ما پیوستند و گفتمان خوبی راه افتاد. جالب اینجا بود که دوستان نویسنده ادبیات مقاومت و پایداری در منطقه با ما همراه شدند و پیشنهادهای همکاری خوبی داشتند یکی از این پیشنهادها ایجاد اتحادیه ادبی منطقه‌ای بود.
با این مقدمه وارد بحث شدیم تا گفتگویی با وی در موضوع هنر و ادبیات مقاومت و پایداری داشته باشیم پاسخ های مطهری راد به پرسش های دبیرخانه جایزه دانشگاهی شهید بهروز مرادی را می خوانیم:
* تجربه خلق اثر هنری و یا پژوهش در حوزه هنر ادبیات مقاومت و پایداری دارید؟
رمانی دارم با عنوان «سفر به آتش» این رمان را در حیطه ادبیات مقاومت و پایداری می‌دانم. سوژه و موضوع در این رمان بحث روز و احتیاج امروز مااست طوری که بتوانیم از مسائل دم دستی عبور کنیم و به چیزهایی فراتر بیاندیشیم. در این رمان درواقع با خلق شخصیت‌های متنوع به لحاظ فکری، گفتمانی مواجه هستیم که بروندادش می‌تواند پاسخ سؤالات امروز جامعه باشد.
همچنین در دهه هشتاد در بخش جنگ و مقاومت وپایداری در حوزه تاریخ شفاهی فعال بودم. در همین حین توفیق داشتم یکی از پژوهشگران کتاب خاطرات آیت‌ا... جمی باشم. کار را که شروع کردیم باب تازهای در زندگی‌ام باز شد. اول اینکه آن روحانی بزرگ را شناختم که چگونه وقتی آبادان زیر باران گلوله رفت، محکم و راسخ سرجایش ایستاد و باعث شد مبارزان، امیدوار، برگردند و دفاع را با قدرت در پیش بگیرند.
از طرف دیگر در جریان پژوهش و مصاحبه با از جان گذشتگانی مواجه شدم که بعضی از آنها به ظاهر آدم‌هایی خیلی معمولی بودند ولی در آن برهه شجاعت و درایتی به خرج داده بودند که فقط از آدم‌های خاص و انسانهای کامل این مقاومت و پایداری برمی‌آمد. اینکه بتوانی در برهه‌ای از زمان تصمیمی فرا فردی بگیری و از خودت به نفع جمع عبور کنی کار هرکسی نیست. به هر حال افتخار می‌کنم یکی از افرادی بودم که در شکل‌گیری و تدوین کتاب آیت‌ا... جمی شرکت داشتم و به همت دکتر محسن کاظمی کار خوبی هم شکل گرفت و به یادگار ماند.
* دفاع مقدس و جنگ چه سهمی در زندگی شما دارند؟
برای امثال من که در جنگ بزرگ شدیم و آن را تجربه کرده‌ایم این جریان وهنر مقاومت و پایداری بخش جدانشدنی هویتمان شده است. جنگ همیشه با من است. البته به نظرم ایران همیشه در جنگ بوده است؛ همانطور که خاورمیانه همیشه در جنگ بوده است. بنابراین جنگ بخشی از هویت همه نسل‌های ما شده است.
*تعریف شما از هنر مقاومت و پایداری چیست؟ آیا در این حیطه نگاه ما تنها به مضمون و محتواست یا فرم هم در این نگاه دخیل می شود؟
هنر مقاومت و پایداری نوعی ایستادگی در برابر ظلم و تهاجم تحمیلی است که انسانها، ملت‌ها و جوامع را وادار به دفاع و پایداری برای دست یافتن به حق می‌کند. این اتفاق در طول تاریخ افتاده و مقاومت و پایداری در نهایت جواب داده است. نمونه‌اش کشورهای آمریکای جنوبی بودند. مناقشات آمریکای جنوبی و دخالت‌هایی که ایالات متحده آمریکا در این کشورها داشت که منجر به تاریخ غم‌انگیزی برایشان شد و البته در نهایت پیروز شدند. بحران‌ها وجنگ‌های جنوب و غرب آسیا که هرکدام برای خود منجر به تشکیلات مقاومتی شده و مسأله فلسطین که ده‌ها سال به صورت جدی و نفس‌گیر مطرح است یکی از بزرگترین مناقشات تاریخ شده است. جریان در فلسطین و غرب آسیا آنچنان منحصر به فرد است که هنر مقاومت و پایداری به نظر تبدیل به ژانر برای این منطقه شده است.
در هنر مقاومت و پایداری قاعدتا باید اینطور باشد که آنچه در جریان مقاومت رخ می‌دهد در جلوه‌ای از هنر نمود پیدا کند. اصولا رسالت این هنر باید نمایش حماسه و ایثار باشد حماسه و ایثاری که انسانها برای مبارزه با ظلم و دفاع از میهن و هم‌نوع خود انجام می‌دهند.
هنر مقاومت و پایداری امری اساسا با اصالت محتوا است که اگر مزین به فرم درست و جذابی شود می‌تواند پیروزمندانه و مؤثر در جان کار بنشیند. فرم و قالب برای ارائه محتوای هنر مقاومت و پایداری می‌تواند فقط ادبیات نباشد. نقاشی، تئاتر، سینما، مجسمه‌سازی، حتی معماری و تمامی انواع هنر می‌تواند آثار متعددی با این مضمون خلق کنند.
*مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چه نقشی در گسترش صلح در جهان ایفا می‌کند؟
یکی از بزرگترین موضوعات و مباحث طرح شده در ادبیات و هنر مقاومت رسیدن به جایگاه انسانی است. هنر مقاومت و پایداری ضمن دفاع از کیان و حیثیت اجتماعی، اثرات بسیار قدرتمندی در تقبیح جنگ و متجاوز دارد. هنرمقاومت و پایداری ، این قدرت را دارد تا انگشت اشاره سمت پرسش‌ها بگیرد و صاحبان اندیشه و قدرت را به بازنگری آنچه گفته و انجام داده‌اند برساند. هنرمقاومت و پایداری یکی از ابزارهای قدرت نرم است و قابلیت برقراری گفتمان‌های کارساز را دارد. این شیوه با به دست گرفتن خلاقیت و ارائه درست خود می‌تواند جهانی را تحت تأثیر قرار دهد که صلح می‌تواند یکی از دستاوردهایش باشد.
*تفاوت بین هنر مقاومت و پایداری با هنر اعتراضی در چیست و چه نسبتی با هم دارند؟
بخش اشتراکی هنر در هر قالب و شکلی، خلاقیت است. حال در نوع اعتراضی این خلاقیت به آگاهی اجتماعی دامن می‌زند و احساسات اجتماع را برمی‌انگیزد و سعی می‌کند دولتمردان را نسبت به مسأله‌ای متقاعد کند ولی در هنر مقاومت و پایداری نوعی جهد و جهاد است. این هنر مقاومت و پایداری مبتنی به مفهوم ارزشمندی است که انسانهای زیادی حول آن مفهوم و ارزش گرد هم آمده و با هم متحد شده‌اند.
*سهم زنان در مقاومت و پایداری و همچنین در هنرمقاومت و پایداری و ادبیات مقاومت و پایداری چه اندازه است؟
زنان در حیطه مقاومت و پایداری و همچنین در هنرمقاومت و پایداری و ادبیات مقاومت و پایداری نقشی تعیین‌کننده دارند. آنها به صورت ریشه‌ای در این جریان حضور دارند؛ چراکه بخش تربیتی فرزندان و حمایت و پشتیبانی از افکار و تصمیمات خانواده اصولا از طریق زنان انجام می‌شود.
پس از آن زنانی که در جامعه حضور دارند با ایفای نقش ریز و درشت، تأثیرگذار هستند. در زمینه هنرمقاومت و پایداری و ادبیات مقاومت و پایداری امروزه در ایران زنان زیادی هستند که در این زمینه فعالیت می‌کنند و آثار قابل توجهی هم خلق کرده‌اند. در این زمینه ایده‌پردازی و خلاقیت و اجراهای خوبی از سمت زنان دیده می‌شود.
*کدام زنان هنرمند، نویسنده و شاعری در جهان با موضوع مقاومت و پایداری، اثر تولید کرده اند؟
یکی از نویسندگان شاخص در این حیطه خانم «رضوی عاشور» نویسنده مصری است که کتاب «الطنطوریه» را نوشته است. این کتاب در ایران با عنوان «من پناهنده نیستم» با ترجمه «اسما خواجه‌زاده» در نشر شهرستان ادب منتشر شده است.
رمانهای فارسی با کیفیت و خوبی در بحث هنر مقاومت و پایداری داریم اگر بخواهم از رمانهای پنجاه سال اخیر بگویم باید از «سووشون» اثر «سیمین دانشور» نام ببرم به عنوان یک رمان تاریخی و مقاومتی استاندارد که شکل مقاومت منحصر به فردی را در صحنه‌های خوب داستانی خلق کرده است.
این رمان گرچه در جبهه و جنگ نمی‌گذرد ولی به خوبی شرایط مقاومت و پایداری و آزادگی را در بستر داستان تشریح می‌کند. یا رمان «سرود اروند» از «منیژه آرمین» را داریم. رمانهای جدیدتری هم از نویسندگان جوان در این چند سال پدید آمده که البته دیده هم شده است.
*رمان ها تا چه اندازه توانسته اند، بستری برای بازتاب هنر مقاومت و پایداری باشند؟
رمان، جهان بزرگی دارد اگر خوب خلق شود و کلماتش در جای درست بنشیند، بهترین بستر برای بازتاب‌های اینچنینی است. رمان هایی هستند که از پس این جریان به خوبی برآمده‌اند بعضی از آنها را قبلا نام برده‌ام.
*بعد از انقلاب مشروطه تا الان، مقاومت و پایداری در منظومه جریان روشنفکری چه جایگاهی داشته است؟
مشروطه اتفاق بسیار مهمی در تاریخ ایران است. این اتفاق تاریخی، گفتمانی را سطوح مختلف اجتماعی ایجاد کرد که منجر به شنیدن صداهای گوناگون شد. از کاسب و کارگر و کارمند گرفته تا قلیان‌کشان قهوه‌خانه‌ها تا سیاستمداران و اهل علم و هنر حرف تازهای برای گفتن داشتند. یکی از آن صداها در آثار هنرمندان به ویژه نویسندگان نمود بیشتر و شفاف‌تری یافت. از این دوره به بعد ادبیات شکل تازهای به خود گرفت.
نوشتن رمان هم که از همین زمان ها شروع شده بود وارد ژانر تاریخی و اعتراضی شد و با هدف بیدارسازی عوام و خواص وارد مباحث تاریخی-مقاومتی شد. ظلم‌ستیزی و آزادگی موضوع اصلی و قالب بسیاری از اشعار و قصه‌ها و رمان‌ها شد. تا امروز که این جریان با همان پایه رشد و نمو پیدا کرده است. پس از مشروطه نیز اتفاقات زیادی باعث غنی‌تر شدن ادبیات مقاومت و پایداری و گفتمان مقاومتی شد، مثل جنگ تحمیلی.
*نقش و جایگاه فلسطین در هنرمقاومت و پایداری و ادبیات مقاومت و پایداری در داخل مجموعه کشورهای عربی اسلامی و بیرون آن را چطور ارزیابی می کنید؟
در نشست کوران بیکرانه از ماهرمحمد ، شاعر فلسطینی پرسیدم در شرایطی که وطن عزیزتان درگیر چنین جنگ و ظلمی شده است، چطور از وطن شعر می‌گویید؟ ایشان جواب درخور تأملی داد، گفت، من در این شرایط هرگز غزل نمی‌گویم.
هنر در فلسطین، از خاک دل هنرمندش برمی‌خیزد، خاک دل هنرمند فلسطینی حاصلخیز است اما آنچه در آن می‌روید در جای دیگر امکان رویش ندارد. میوه آن خاک مال همان خاک است با عطر و رنگ و بوی خودش.
موضوع فلسطین و اسرائیل بزرگترین مناقشه استعماری و تبعیض نژادی و آپارتایدی در دوران معاصر است به این مفهوم که در دوران معاصر هیچ‌گاه اشغال و محو سرزمینی به این شکل و مفهوم نداشته‌ایم بعد از سرنگونی رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی دیگر در هیچ‌کجای جهان بر سر کار آمدن یک رژیم تماما آپارتایدی تبعیض نژادی را در جهان به این شکل نداشتیم .
بعد از مبارزات استعماری دهه هفتاد و هشتاد در کشورهایی مانند الجزایر، آفریقا و آمریکای جنوبی و از بین رفتن استعمار مستقیم در این کشورها در هیچ‌کجای جهان موضوع استعمار مستقیم همراه با اشغال سرزمینی را نداشتیم، اسرائیل با طرح موضوعات ذهنی مثل از نیل تا فرات روی این تهدید سوار شده است.
البته که آنچه در فلسطین رخ می‌دهد روی جهانیان اثرگذار خواهد بود ولی فلسطینی بودن باعث می‌شود جهان‌بینی متفاوتی شکل بگیرد، در نتیجه هنر در این سرزمین شکل منحصر به فرد خود را پیدا کند.
*به جز فلسطین کدام کشورهای جهان، این هنر در آنها شکل جدی به خود گرفته است؟
در کشورهای حوزه عرب مخصوصا سوریه ، مصر، لبنان، یمن و اصولا کشورهای حوزه غرب و جنوب غرب آسیا به دلیل ظلم و زورگویی که برایشان اتفاق می‌افتد سمت هنرمقاومت و پایداری می‌روند.
