به نام خدا
محمدعلی رجایی، پژوهشگر حوزه برنامه ریزی شهر و معماری و حوزه گردشگری و مدیرعامل شرکت فراکاوان گردشگری ایرانیان در تهران از جمله برگزیدگان بخش پژوهشی اولین دوسالانه جایزه شهید بهروز مرادی است. وی متولد اصفهان و با سابقه 23 سال تدریس آموزشی در دانشگاه های دولتی و آزاد و پیام نور است. رجایی، مولف 13 کتاب، 22 مقاله ISI و علمی و پژوهشی ؛ 6 مقاله علمی و ترویجی و 9 مقاله تخصصی و20 مقاله علمی عمومی در نشریات است. او 99 مقاله در همایش های بین المللی خارجی و داخلی و 36 مقاله در همایش3 ملی را دارد. در 17 طرح مطالعاتی مشترک به عنوان مجری و یا همکار بوده است و راهنمایی و مشاوره پایان نامه ها و رساله های مختلف را بر عهده داشته است. با هم پاسخ های رجایی را در سه بخش می خوانیم:
- هنر مقاومت؛ از تعریف تا تمایز
در این بخش، دکتر رجایی به تعریف خود از «مقاومت و پایداری» و «هنر مقاومت» می‌پردازد و وجوه تمایز آن با «هنر اعتراضی» را تشریح می‌کند. او با اشاره به ریشه‌های این مفاهیم در ادبیات مشروطه و به‌ویژه ادبیات دفاع مقدس، بر نقش بی‌بدیل هنر و ادبیات در بازتاب ارزش‌های ایثار و شهادت تأکید دارد.
*تعریف شما از مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چیست؟
به نظر اینجانب مفهوم مقاومت و پایداری با سایه روشن‌های معنایی خود، گستره وسیعی را شامل می‌شود. و بی‌اغراق می‌توان آن را یكی از بن مایه‌های اساسی هنر و ادبیات دانست كه در ادوار مختلف و در هر یك از گونه‌ها و انواع هنری و ادبی، خود را به شكلی نمایان ساخته و درونمایه‌ها و مضامین دیگر را در حول خود ایجاد نموده است.
پایداری و مقاومت، مفهوم مطلقی است كه به پدیده‌های مختلف تعلّق می‌گیرد و به آنها رنگ و بو و سایه روشن‌های معنایی خاص می‌بخشد. گاه مقاومت و پایداری در زمینه سیاست جلوه‌گر می‌شود و گاه خود را در بستر مسائل اجتماعی و فرهنگی به نمایش می‌گذارد. در هر حال، پایداری به خودی خود، در بردارنده دو مفهوم اصلی است. از یك چشم انداز، نوعی ایستادگی در برابر همه آن چیزهایی است كه آدمی آنها را ناپسند می‌شمارد و می‌خواهد از زندگی خود خارج سازد. در این مفهوم، پایداری مستلزم مبارزه و درگیری به شكل‌های مختلف زبانی، فكری و گاه مسلحانه است.
پایداری در مفهوم دوم خود، پای فشردن و دفاع نمودن از تمام چیزهایی است كه انسان با معیارهای گوناگون آنها را مفید می‌شمارد و احساس می‌كند با حذف آنها، زندگی بی ارزش خواهد شد. در این مفهوم، انسان، یافته‌ها و داشته‌های خود را حق می‌یابد و برای حفظ آنها، هر گونه سختی‌ای را به جان می‌خرد و بدون این كه خود را درگیر مبارزات فیزیكی و جسمانی سازد؛ با رفتار و منش خود در تلاش بر می‌آید تا با ترویج فضیلت‌ها و كمالات معنوی، زمینه‌ی همدلی دیگران را با خود فراهم سازد.
آغاز فهم سیاسی روشن از این اصطلاح، بیشتر مربوط به ادبیّات مشروطه است و پس از آن با روندی تكاملی و متعالی در ادبیّات دفاع مقدس و پیش از آن در ادبیّات انقلاب اسلامی، سرچشمه تحولات محتوایی گوناگون در هنر می‌شود و با جهت‌دهی‌های خاص خود، در خدمت رسالت اجتماعی هنر برای ساختن جامعه‌ی مدنی و ایجاد آرمان‌های اجتماعی و فرهنگی مشترك قرار می‌گیرد. این دو جلوه از پایداری در طول تاریخ درخشان هنر به گونه‌های مختلف خود را نشان داده‌اند و با توجّه به شرایط سیاسی و فضای فرهنگی روزگاران و اعصار گذشته، هر روز به شكلی چهره نمایی كرده و دلربایی نموده‌اند.
به زعم بنده در بحث هنر مقامت همانطور که آموزه‌های دفاع مقدس تاثیری شگرف در ادبیات و مضامین هنر حماسی داشت و غالب محتوای بسیاری از رمانها و داستانها و سوژه‌های هنر و شعر، مرهون ایثار و فداکاری رزمندگان و شهیدان گرانقدر دوران دفاع مقدس است، متقابلاً ادبیات و هنر نیز استعداد خود را در خدمت ارزش‌های انقلاب اسلامی دفاع مقدس قرار داد.
هنر و ادبیات مقاومت بی شک به عنوان یکی از تأثیرگذارترین هنرها بر زمینه اجتماعی خود و زمینه حاضر سعی در بازیابی ارزشها و نقش هاي دفاع مقدس داشته اســت، به طوری که هنرمندان این عرصه با بهره گیري از نقوش، فرم، مضامین و رنگ‌های اسلامی - معنوي، محتواي دفاع مقدس را در معرض نمایش قرار داده اند، اما آنچه بیش از هر چیز در این آثار بازنمایی شده چهرهاي مقدس و معنوي از رویدادي اجتماعی و تأثیرگذار در عرصه ملی و جهانی است که بدون تردید در بخشی دگر از آن با چهره اي پلید، منفور و به تعبیر تاریخی‌اش چهره اي اهریمنی از جنگ روبه رو هستیم.
لذا ادبیات و هنر مقاومت یا پایداري قسمی از ادبیات جنگ است که به بررسی وضعیت جنگ و تبعات ناشی از آن در ملت‌های مظلوم و مورد ستم می‌پردازد و بر دفاع و اعاده حقوق ملی، برانگیختن و تشجیع مردم به دفاع و مبارزه و بررسی فجایع انجام شده توسط متجاوز می‌پردازد. پرداختن به موضوع جنگ در ادبیات ملت‌های مظلوم مضامین و درونمایه‌های خاص این نوع ادبی در بر دارد که از مهم ترین آنها می‌توان به ستم ستیزي، اهمیت و ارزش دفاع، وطن دوستی و میهن پرستی، نقش و تاثیر مذهب در برانگیختن مردم به دفاع، تقدیس شهید و شهادت و تقدیس آزادگی و ایثار نام برد.
* در بین اندیشمندان، کدام یک به مقوله مقاومت و پایداری توجه کرده اند؟ در بین آنها، کسی در مقام تفسیر و تحلیل و یا تحریف و انحراف هنر مقاومت و پایداری هم بوده است؟
به نظر اینجانب با بهره گيري از پشتوانه هاي فرهنگي اساطيري، حماسي، تاريخي، ديني و ميهني كه در اين ميان تاريخ تشیع و شخصيت هاي صدر اسلام نظير ابوذر غفاری ، سلمان فارسی خصوصاً واقعة عاشورا و شخصيت هاي عاشورايي، تاريخ ايران و شخصيت انقلابی مانند میرزا كوچك خان جنگلي، سيدجمال الدين اسدآبادي و ... به عنوان الگوهای اندیشمند و مبارز و سپس توجه به شخصیت رهبر انقلاب، امام خميني(ره) به عنوان نماد و قهرمان استقامت در برابر ظلم، طاغوت و استكبار و بهره گيري از انديشه هاي متفكران صدر انقلاب خصوصاً دكترعلي شريعتي و شهید مطهری كه بيشترين تأثير را بر ذهن و زبان نسل اول هنرمندان ادیب انقـلاب اسلامي داشته و شاخص هاي منظومه فكري و ايدئولوژيك وي در قالب دوگانه هايي همچون؛ امت و امامت، حقيقت و مصلحت، تشـيع سرخ و تشيع سـياه، استضعاف و استكبار و سه گانه هايي از قبيـل استحمار و اسـتعمار و استثمار، زور و زر و تزوير / تيغ و طلا و تسبيح و ... دستمايه مضمون سازي هنرمندان و داستان پردازي نويسندگان قرار گرفته است.
موضوع پر اهمیتی که در بخش ادبیات و هنر گردشگری دفاع مقدس در کشورمان میتواند مورد بررسی قرار گیرد، تفسیر مکان رخدادها و تأثیر آن بر تجربه گردشگران و بازدیدکنندگان هست که موضوع حائز اهمیتی است، چر اکه تفسیر، یکی از بخش‌های اصلی تجربه بازدیدکنندگان است. تفسیر ارتباطی بین یادمان های ٨ سال دفاع مقدس و بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند. در این فرایند یک مکان، رویداد، تاریخ و بناهای باقیمانده از جنگ یا به طور کلی میراث معنا می‌یابد و بدین صورت ارتباط قوی با بازدیدکنندگان برقرار می‌کند و بدون تفسیر مکان رخدادها و جاذبه‌های دفاع مقدس به اندازهای که باید، برای بازدیدکنندگان معنادار نخواهد بود.
در اکثر شهرهای ایران، موزه‌های دفاع مقدس؛ محدود به زمان و مناسبتی خاص بوده و مجموعه از اشیاء بی جان و ملال آور را نمایش می‌دهد که اهمیت و معنایی برای بازدیدکنندگان ندارند. در نتیجه تجربه بازدیدکنندگان، احتمالاً مخدوش می‌شود. بر عکس یک تفسیر اثر بخش میتواند با آوردن یک مکان رخداد مرتبط با شهادت به عنوان تجربه‌ای از مرگ به سان زندگی، تجربه بازدیدکنندگان را ارتقاء دهد. از طرفی، نیاز عمومی به بخش بندی بازار گردشگری دفاع مقدس بر اساس دستاوردهای حاصله وجود دارد که این امر با استفاده از این رویکرد به تنهایی محقق نمی‌شود و در این رویکرد باید به بررسی عمیق سطوح با جزئیات هر دستاورد بپردازیم و در نتیجه پیشنهاد می‌شود به رویکردهای مناسبی برای بخش بندی بازار گردشگری دفاع مقدس بیشتر پرداخته شود.
* مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چه نقشی در گسترش صلح، حفظ محیط زیست، تلاش برای زندگی بهتر، پاسداشت حقوق شهروندی، گسترش دموکراسی، رعایت حقوق اقلیت ها و پاسداری از آزادی های فردی زنان می تواند ایفا کند؟
برخی محققین و نویسندگان گردشگري، در جستجوي آنتی‌تزهاي تراژدي، مرگ و جنگ هستند. اما به اعتقاد اینجانب که مطالعات وسیعی در زمینه گردشگری داشته ام اول اینکه، از منظر نقش و اهمیتی که گردشگري در برقراري صلح و آرامش، به خصوص بین اقوام و زبان ها(حقوق شهروندی) و بین کشورهاي همسایه و در خطوط مرزي دارد. در این رویکرد، به گردشگري به عنوان مقوله‌اي مؤثر در پایداري صلح و اساساَ پدیده زمان صلح نگریسته می‌شود. به زعم بنده و بدون شک، مبارزات نظامی، پیامدهاي منفی بر گردشگري دارد زیرا جنگ شرایطی را فراهم می‌کند که تداوم گردشگري در آن غیرممکن به نظر می‌رسد و تاکنون تمام اقتصادهاي متکی به گردشگري به دلیل ناپایداري که جنگ‌ها با خود به همراه آورده اند تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. به همان میزان که گردشگري قادر است شرایط رشد و تنوع اقتصادي، توسعه زیرساخت‌ها و حفظ محیط زیست و منابع را به نحو مطلوبی فراهم کند، جنگ در مدت زمان کوتاهی همه‌چیز را تخریب می‌کند؛ بنابراین دوري از جنگ و مناقشات داخلی و خارجی و حفظ شرایط صلح و امنیت، به پایداري گردشگري در کشورها کمک می‌کند.
*تفاوت بین هنر مقاومت با هنر مبارزه و اعتراض در چیست؟
به اعتقاد اینجانب برای تبیین بحث هنر مقاومت باید ابتدا بحث دفاع را مطرح کرد، دفاع در حقوق اسلامی و در فقه سیاسی اسلام، یک اصل مسلم است. فقها به اجماع اعتقاد دارند که در صورتی که خطر با همه شرایط آن تحقق یابد و رهایی از آن جز با عمل دفاعی ممکن نباشد، مدافع می تواند با کمترین عمل ممکن براي رفع خطر، از حقوق محترمه خود یا دیگري، همچون نفس، مال و ناموس دفاع کند.
بحث بعدی فرهنگ ایثار و شهادت است . شهادت یعنی مجموعه باورها، آگاهیها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود. لذا فرهنگ مقاومت مجموعه نظام ارزشها، باورها و الگوهاي هنجاري هدایتگر به مجموعه نقشها، رفتارها و روابط اجتماعی برخاسته از جهانبینی اسلامی، فرهنگ عاشوراي حسینی و آرمان‌های انقلاب اسلامی و اندیشه‌های حضرت امام خمینی (ره) و جامعه ایثارگران است. حال با این مقدمه بهتر می توان به سوال پاسخ داد. جهد و جهاد هنر بر دو مفهوم است: نخست اینکه خود آفرینش هنری اصیل تلاشی جهاد‌گونه است جهاد در این جمله، دقیقاً حاوی مفهومی مبتنی بر نگرشی الهی است. جهاد زیبایی‌شناختی، از هر لحاظ حاوی جهد با سیر صعودی است که پس از سیر نزولی حقیقت هنر در زمین مجدداً به سوی سرچشمه متعادل در وجود و روح انسانی بال و پر می‌گیرد.
در قلمرو دوم نیزهنر مقاومت است. بخشی از این فعالیت‌ها را متعلق به خود رزمندگان و بخشی دیگر به هنرمندان حرفه‌ای اختصاص دارد که در عرصه شعر، موسیقی، داستان کوتاه، رمان، سینما، نقاشی، مجسمه‌سازی، سرود، پوستر، و هنرهای نمایشی نظیر تئاتر صحنه و تئاتر خیابانی، کلیپ، خوشنویسی و ... آثاری آفریده‌اند.
اما اینجانب اعتقاد دارم ما موظفیم با نگرشی جامعه‌شناسانه و تاریخی پژوهشی، و نیز زیبایی‌‌شناسانه و فلسفی درباره مسایل گوناگون هنر مقاومت سخن بگوییم، تحقیق کنیم و فراتر از تعارف‌های معمول در مقیاسی اندیشگران و ژرف، به واقعیت این هنر در جامعه ما بپردازیم.
به نظر من، آنچه در هنر دفاع‌مقدس گوهر و بنیاد و اساس کار است و باید برای بیان آن تلاش بسیار شود و مایه تمایز هنر مقاومت ما با هنر جهان است، همان عنصر «غیب» و «وحی» در آن است؛ چه در آن ریشه‌های این مقاومت، چه در حقیقت ثانوی تداوم آن، چه در اهداف، چه در علت شکست‌ناپذیری‌اش (چه پیروز می‌شویم چه شکست می‌خوریم)، چه در واقعیت استواری آن، چه در شکل‌گیری مهارت‌ها و ... همواره یک عامل درخشان‌تر از هر چیز در همه‌ی این موارد خود را نشان داده است که باید به آن به صورت جدی توجه کنیم و آن همان سرشت الوهی و ایمانی و ارتباط کنش دفاعی با جهان باطن است.
هنر اعتراضی یکی از شکل‌های هنری است که با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله نقاشی، موسیقی، تئاتر، فیلم و … برای بیان نظر و اعتراض به موضوعاتی مانند سیاست، اجتماع، فرهنگ و … استفاده می‌شود. این نوع هنر به عنوان شکلی از اعتراض، نه تنها به عنوان ابزاری برای بیان نظرات، بلکه در برخی موارد دارای فرمی مجذوب کننده و هنرمندانه است. در این مقاله به بررسی این شیوه خواهیم پرداخت.
اما در هنر اعتراضی، هنرمندان برای بیان دیدگاه‌های خود از روی عدم رضایت، ازابزارهای مختلفی استفاده می‌کنند. برای مثال، در نقاشی‌های اعتراضی، هنرمندان از طریق تصویرسازی موضوعاتی مانند نابرابری اجتماعی، جنگ، زیان‌های زیست محیطی، مهاجرت و … نظرات خود را بیان می‌کنند. در موسیقی اعتراضی، هنرمندان از طریق ترانه‌ها و آهنگ‌هایی با مضامینی مانند آزادی، حقوق بشر، نابرابری، ظلم و ستم و … نظرات خود را بیان می‌کنند. در تئاتر و فیلم اعتراضی نیز، هنرمندان از طریق نمایش دادن داستان‌هایی باموضوعاتی ضد هنجار رایج، نظرات خود را بیان می‌کنند.
هنر اعتراضی، نه تنها صرفاً ابزاری برای بیان نظرات و تخلیه خشم، بلکه برای ایجاد تغییرات و تحولات در جامعه نیز بسیار مؤثر است. با بیان نظرات و ایده‌های خود، هنرمندان می‌توانند به جامعه کمک کنند تا به موضوعاتی مانند عدالت، آزادی، حقوق بشر و... توجه بیشتری داشته باشد و در نتیجه، بهبود شرایط جامعه را نیز به همراه داشته باشد.
*گردشگری جنگ؛ از تاریخچه جهانی تا ظرفیت‌های ملی
دکتر رجایی در این بخش، با مروری بر تاریخچه‌ی گردشگری جنگ در جهان و معرفی نمونه‌های موفق، به ظرفیت‌های بی‌نظیر ایران در حوزه‌ی «گردشگری دفاع مقدس» می‌پردازد. او همچنین به آسیب‌ها، تهدیدها و راهبردهای تعمیق فرهنگ دفاع مقدس از طریق سفرهای راهیان نور اشاره می‌کند.
*گردشگری جنگ از کی شکل گرفت و الان بهترین استفاده را از این نوع گردشگری چه کشورهایی و به خاطر کدام جنگ ها انجام می دهند؟
با مطالعه عمیق تر مناطق جنگی، قبرستان‌های نظامی، یادبودها و سایر مکان‌های مرتبط با جنگ بیش از هزار سال است که بازدیدکنندگانی را به خود جذب کرده است. در قرن گذشته، هم به دلیل رشد کلی گردشگری و هم افزایش تعداد جنگ‌ها و درگیری‌های نظامی از اوایل قرن بیستم، گردشگری مبتنی بر جنگ رشد چشمگیری داشته است. جنگ جهانی اول، نقش مهمی در پیدایش گردشگری مناطق جنگی داشت، به طوری که با وجود شواهدی مبنی بر سفرهای سازماندهی شده به مکان‌های جنگی درطول نیمه دوم قرن نوزده، مثل جنگ واترلو بعد از جنگ جهانی اول بود که بازدید از مناطق جنگی یا گردشگری مناطق جنگی- در مقیاس بزرگتر آغاز شد.
این نوع گردشگری برای اولین بار و در سال‌های دور، در کشورهای غربی مورد توجه قرار گرفته است و به شکل بازدید از آثار و بقایای بر جای مانده از جنگ جهانی اول و دوم، نمود پیدا کرده است. جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، از جمله جنگ‌هایی است که در تاریخ، حماسه‌ها و رشادت های آن ثبت شده است و برای گردشگران، جذابیت‌های خاص خود را دارد.
چالش‌هاي ارائه جنگ به عنوان یک جاذبه گردشگري به‌طور گسترده در بسیاري از سایت‌هاي جنگ داخلی در ایالات متحده مورد مطالعه قرار گرفته است و همچنین مکان‌های مرتبط با جنگ‌هاي جهانی قرن بیستم و سایت‌هاي گردشگري جنگ ویتنام نیز در این مباحث از اهمیت برخوردار بوده اند. در اروپا تفسیر از جنگ و معارضه تاریخ طولانی‌تري دارد، استفاده از رویکرد احساسی و هیجانی براي تفسیر وقایع گذشته، به تفسیر تند و آتشین مربوط می‌شود.
امروزه ثابت شده که گردشگري واقعاً پدیدهاي چندوجهی و پیچیده می‌باشد که داراي ابعادي است که یکی از آنها گردشگري جنگ است؛ یعنی عظیمت گردشگر با هدف بازدید از جاذبه‌هاي مناطق جنگی، با هدف کسب تجربه جدید، ثبت وقایع و برآوردن نیازهاي فرهنگی -اجتماعی و معنوي خود. تفریح، به خودي خود، باارزش و پرمنفعت نیست، بلکه می‌بایستی نتایج و دستاوردهاي سودمند آن شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرند. گردشگري جنگ، فرصت تجربه گردشگري آموزشی، عاطفی و احساسی را به دست می‌دهد، بدین شکل که پیام‌های مهمی را در خصوص رویدادهاي گذشته منتقل می‌کنند.
یک رویکرد ابتدایی، شناسایی ویژگی‌هاي کلیدي سراچه‌ها را هدف قرار می‌دهد؛ زیرا این ویژگی‌ها، تجربه گردشگري جنگ را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در جریان چنین تحقیقاتی چهار نوع سایت مرتبط با گردشگري جنگ شناسایی شده اند: مناطق جنگی و کمپ‌ها، مکان مرگ افراد مشهور و برجسته، مکان فجایع غیرعادي و استثنایی (مثل محل واقعه ١١ سپتامبر در مرکز تجارت جهانی در نیویورك) و در آخر زندان‌های معروف و مخوف. علاوه بر این، تحقیقات اخیر مقوله‌هاي خاص بیشتري را مورد توجه قرار می‌دهد؛ مثل گردشگري مناطق جنگی، گردشگري زندان، گردشگري میراث ناخوشایند، گردشگري اسارت و گردشگري نسل‌کشی. سایر محققان گردشگري جنگ را نوعی گردشگري فرهنگی و میراث می‌دانند، زیرا این سراچه‌ها اغلب اهمیت فرهنگی و تاریخی بالایی دارند.
اگر ذهنم یاری کند یادمان ویمی (یادمان ملی سربازان کانادایی) و موزه و یادمان وردان فرانسه و جبهه‌های نبرد ایپر در جنگ جهانی اول در بلژیک و به علاوه، بخش مهمی از رویدادهای سرنوشت ساز و تاریخی جنگ جهانی اول -که نقش مهمی در روند سیاسی، اجتماعی اروپا و حتی کل جهان داشت، شهر ولگاگراد (استالینگراد) و منطقه نبرد تاریخی استالینگرادف منطقه نبرد کورسک، شهر سن پترزبورگ (لنینگراد) از مناطق پیشرو در جذب گردشگران جنگ بود.
*گردشگری و دفاع مقدس در ایران از کی و چگونه دارای اهمیت شد؟ نمونه های موفق در این زمینه را نام می برید؟
در این راستا، برای استمرار و تعمیق فرهنگ مقاومت و پایداری، سفر به مناطق جنگی در ایران پس از پایان
جنگ تحمیلی ایران با عراق آغاز گشت. این نوع از گردشگری که در حیطه ی گردشگری فرهنگی قرار می گیرد که از شاخه‌های تخصصی و با اهمیت گردشگری است که با نشان دادن ویرانی‌های ناشی از جنگ علاوه بر بیدار کردن حس جنگ ستیزی و عواطف بشر دوستانه در گردشگران به حفظ تاریخ معنوی و حماسی یک کشور کمک می کند. در واقع بازدید از مناطق جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تجربه جنگ‌های که در تاریخ و آثار حماسه‌ها و رشادت‌های توصیف شده است را زنده می کند که برای گردشگران جذابیت‌های خاص خود را دارد. این آثار در حال حاضر شاید تنها هدف گردشگری دفاع مقدس در قالب سفر کاروان راهیان نور باشند، اما این ظرفیت را دارد گردشگران بسیاری را به خود جذب کند.
استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه و کردستان از جمله استان های درگیر در هشت سال دفاع مقدس ایران و عراق بودند، به همین دلیل مناطق جنگی و آثار زیادی از رشادت‌های رزمندگان، ایثارگران و شهیدان در این استانها به یادگار مانده است. شلمچه، طلائیه، دهلاویه، هویزه، فتح المبین، فکه، تنگه چزابه، اروندکنار، پایگاه زید، پادگان دوکوهه، پادگان گلف، مسجد جامع خرمشهر و شهر خرمشهر از جمله مناطقی هستند که جاذبه‌های بسیاری در حوزه گردشگری جنگ در اختیار دارند. تنگه مهم چزابه در شمال غربی بستان و در مسیر جادهای که از مرز به طرف بستان کشیده شده، بین تپه‌های رملی و هورالهویزه قرار دارد که در جاده نظامی در دو سوی آن است؛ جادهای در خاك ایران که چزابه را به فکه متصل می‌کند و جاده دیگری که به شهر العماره عراق متصل می‌شود.
یکی دیگر از این مناطق، شبه جزیره آبادان است که در ٤٨ کیلومتری جنوب شرق آبادان و در انتهای جاده آبادان -اروندکنار واقع شده است. این منطقه شاهد یکی از موفق‌ترین و بزرگترین نبردهای دوران دفاع مقدس است که مورد بازدید هنرمندان و برگزیدگان دوسالانه شهید بهروز مرادی بود که تجربه ای معنوی و عالی بود. جاده اهواز - خرمشهر یکی از محورهای مهم عملیات‌های بزرگی مانند بیت‌المقدس و کربلای ٤ و ٥ بوده است.
مسجد جامع خرمشهر که نماد مقاومت خرمشهر شناخته می‌شود، که مورد بازدید قرار گرفت و در طول ٢٤ روز مقاومت، مرکز فرماندهی و ستاد نیروهای مردمی بود و همه هماهنگی‌ها از جمله تبادل اخبار، تجهیز، تسلیح و آموزش رزمندگان، مداوای اورژانسی مجروحان و نگهداری موقت شهدا، همگی در مسجد جامع صورت می‌پذیرفت.
*انتقال ارزشها به نسل نو؛ از سفرهای میدانی تا فناوری‌های نوین
این بخش به راهکارهای انتقال ارزش‌های دفاع مقدس به نسل جوان اختصاص دارد. دکتر رجایی بر لزوم بهره‌گیری از ابزارهای نوین مانند واقعیت مجازی و شبکه‌های اجتماعی در کنار تجربیات سنتی مانند اردوهای راهیان نور تأکید می‌کند و نقش کلیدی این روش‌ها در تقویت هویت ملی و روحیه مقاومت در میان دانشجویان را برمی‌شمارد.
- مهمترین زمینه های انتقال ارزش های دفاع مقدس به نسل های امروزی کدام ها هستند؟
در مورد زمینه‌هاي بروز ارزش‌های دفاع مقدس نکات زیادی مطرح است که دوست داران مقاومت میتواند تحقیق بیشتری انجام دهند ولی بنده اعتقاد دارم فرهنگ ایثار و شهادت نماد عظمت و شکوه انقلاب اسلامی و عامل تحقق انقلاب و پیروزی دفاع مقدس و مهمترین علت برجسته عزت و اقتدار نظام به شمار می‌رود. انقلاب اسلامی زاییده فرهنگ ایثار و شهادت، صداقت، استواری و ایستادگی است. غلبه فرهنگ ایثار و شهادت به زندگی انسان معنا و مفهوم می‌بخشد و او را در مسیر الهی مقاوم و پایدار می‌سازد؛ لیکن به‌کارگیری اصول و ارزش‌های آن در سطح جامعه از مواردی است که شناخت صحیح و کافی از اوضاع و محیط مناسب فردی، اجتماعی و فرهنگی را پیش‌نیاز دارد. از دیگر سو عدم شناخت صحیح و کافی نسل‌های نوجوان و جوان و به عبارتی نسل زد و نسل آلفا از فرهنگ ایثار و شهادت، هجوم فرهنگی دشمنان و بیگانگان داخلی و خارجی به عناصر اصلی فرهنگ اسلامی، کمرنگ ساختن پیامدهای مثبت و دینی نهضت اسلامی از صدر اسلام تاکنون، ناتوانی و ضعف در آموزش نسل‌های جدید در امور مختلف دینی و... از عوامل بازدارنده ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در سطح جامعه است.
به نظرم یکی از اثربخش‌ترین روش‌های آموزش و ترویج فرهنگ شهادت در میان جوانان نسل سوم انقلاب، حضور آنان در مناطق عملیاتی هشت سال دفاع مقدس و مشاهده آثار به‌جای مانده از آن دوران از نزدیک و همچنین درك فضای معنوی این مناطق است. امروزه تورهای مناطق جنگی در دنیا علاوه بر اینکه فرصتی برای تجلیل از رزمندگان مدافع هر کشور است، به‌عنوان کلاسی برای آموزش و ترویج فرهنگ صلح و نشان دادن پیامدهای ویرانگر جنگ و خشونت به نسل‌های بعدی و مرور درسها و عبرت هایی که می‌توان از آن نبردهای خونین گرفت، مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
اما به زعم اینجانب تعمیق فرهنگ دفاع مقدس نیازمند رویکردهای نوین و منسجمی است که بتواند همزمان با تغییرات اجتماعی و فناوری، این ارزشها را به شیوه‌ای موثرتر منتقل کند. استفاده از فناوری‌های جدید، همچون واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR)، اپلیکیشن‌های موبایلی و حتی شبکه‌های اجتماعی، میتواند نقش کلیدی در تقویت تجربه‌های افراد و افزایش آگاهی آنان نسبت به اهمیت و مفاهیم دفاع مقدس داشته باشد. به ویژه، نسل جوان که بیشتر از دیگران در معرض تاثیرات رسانه‌های دیجیتال و محتوای تعاملی قرار دارند، از این ابزارها برای درک عمیق‌تری از مفاهیم ایثار و مقاومت بهره‌مند خواهند شد.
آنچه که در دنیای امروز بیش از پیش به چشم می‌آید، لزوم استفاده از ابزارها و تکنولوژی‌های نوین در کنار این تجربیات سنتی است. فناوری‌های مدرن می‌توانند ضمن حفظ اصالت و روح این رویدادها، با ایجاد پل‌های ارتباطی جدید میان نسل‌ها، انگیزه بیشتری برای مشارکت و یادگیری ایجاد کنند لذا باید زمینه‌های محتوایی اصیل مانند عدم تمرکز محتواها، ضعف انسجام محتواها،، ضعف شایسته سالاری حفظ شود.
در زمینه زمینه‌های عملکردی نیز ترویج علمي باید زمینه هایی چون جهان بيني غيرالهي، سياست زدگي امر فرهنگي، ضعف نخبه محوری، بيگانگي ارزشي نخبگان، تک صدایي شدن ترویج فرهنگ دفاع مقدس، ضعف توجه، به ظرفيت‌های فرهنگ دیني ، تفنني شدن مسائل فرهنگي، نگرش مقطعي و تاریخي به دفاع مقدس نیز این مسائل باید با نگرشی جدید مطرح شود تا انتقال به خوبی صورت گیرد.
متاسفانه درباره زمینه‌های نهادی نیز با مشکلاتی چون ضعف عملکرد نهادی، خلاء قانوني، ضعف شفافيت نهادی، ضعف کارایي نهادی و فقدان مهندسي فرهنگي روبرو هستیم.
اما به زعم اینجانب از همه مهمتر زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی در تقویت ترویج فرهنگ دفاع مقدس است که یکي دیگر از عناصر تقویت کننده و زمينه ساز در ترویج فرهنگ دفاع مقدس، هویت انقلابي جوانان امروزی است که برخي از نشانه‌ها نظير مشارکت گسترده در مراسم مذهبي یا اشتياق فراوان برای قرار گرفتن در صف مدافعان حرم نشان از کم بودن فاصله هویتي جوانان امروزی نسل زد و آلفا با جوانان چند دهه قبل و جوانان دهه 60 دارد. به زعم صاحبنظران با فراهم سازی بسترهای لازم، این جوانان نيز به مدار انقلابي گری باز مي گردند.
*مهمترین مشکلات و آسیب ها و تهدیدات تعمیق فرهنگ دفاع مقدس از طریق سفرهای راهیان نور کدام اند؟
اینجانب اعتقاد دارم اول عدم بهره گیری از ابزارهای نوین تبلیغ، نخستین مانع گسترش فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس در جامعه است. امروزه ضرورت جلب بیشتر افکار عمومی به نفع خود بر همه آشکار است و به کارگیری فناوری پیشرفته ارتباطی و استفاده از دستاوردهای علمی و دانش‌های اجتماعی و روانی که به امر تبلیغات اهمیت ویژهای بخشیده اند از عوامل موفقیت در نهادینه کردن ارزشها محسوب می‌شوند دریان کور کارشناس تبلیغات معتقد است که در هر امر تبلیغی موارد زیر مورد توجه قرار می‌گیرد.
بعد تفاوت و شکاف بین عمل و بیان خواص و مسئولان و رهبران جامعه وجود داشته است. به عبارت دیگر مسئولان و رهبران جامعه زمانی می‌توانند از نفوذ فراوان در جامعه برخوردار شوند که بین عمل و عقاید آنها فاصله‌ای نباشد؛ نکته‌ای که مردم آن را به خوبی درك می‌کنند و نسبت به آن حساسیت دارند.
و همچنین عدم ساده زیستی مسئولان و خواص جامعه، به‌ویژه مسئولان و مبلغان فرهنگی را می‌توان مانع دیگر برشمرد؛ نکته مهمی که بارها، حضرت امام(ره) و رهبر معظم انقلاب، در پیامهایشان آن را گوشزد و مسئولان را بدان دعوت کردهاند، اما عدم رعایت آن موجب شده است که نه تنها ارزش‌های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مورد اقبال جمعی قرار نگیرد، بلکه ارائه آنها حرکتی ضد فرهنگی محسوب می‌شود و هرگونه زمینه اعتقادي و پذیرش مسائل فرهنگی و ارزش‌های دفاع مقدس از بین برود. و در نهایت رواج تبعیض و اعمال بی‌ضابطه در جامعه، که میتواند ریشه هر اعتقادي را نابود و به گسترش فقر و شکاف طبقاتی کمک شایانی کند؛ موضوعی که به دنبال آن، انواع و اقسام فسادها دامن‌گیر جامعه می‌شود و معنویت و اعتقاد به مسائل معنوي از بین می‌رود.
* راهبردهای مهم تعمیق فرهنگ دفاع مقدس از طریق سفرهای راهیان نور چیست؟
به نظرم سه رهیافت اصلی توسعه سفرهای دفاع مقدس شامل مفروض کردن جنگ و یادمان‌های به جای مانده از جنگ به منزله منبع توسعه گردشگری، به ویژه گردشگری فرهنگی و مدنظر قراردادن توسعه گردشگری‌راهیان نور به منزله یکی از عوامل توسعه اقتصادی کشور (با استفاده از درآمدهای حاصل از بازدید گردشگران از مناطق جنگی) در دوران پس از جنگ و توسعه گردشگری دفاع مقدس به منزله عاملی برای حفظ ارزشها، خاطرات، و افتخارات جنگ را باید از اصول راهبردها دانست.
راهکارهای کاربردی انتقال آموزه های فرهنگی دفاع مقدس و تعمیق فرهنگ دفاع مقدس در اردوهای راهیان نور با تغییر نگرشی انتقال آموزه‌های فرهنگی دفاع مقدس مانند جهانی کردن فرهنگ دفاع مقدس و افزایش بصیرت و تغییر بعد رفتاری انتقال آموزه‌های فرهنگی مانند:
ایجاد بانك اطلاعاتی و اشتراك اطلاعات، الگوسازی از نخبگان دفاع مقدس، پیگیری رفع آسیب‌های کنونی و استفاده از ظرفیت‌های فرهنگ دفاع مقدس در مواجهه با جنگ نرم دشمن تغییر بعد ساختاری انتقال آموزه‌های فرهنگی دفاع مقدس و تعمیق فرهنگ دفاع مقدس مانند استفاده از ظرفیت‌های دولت نقش نظام تعلیم و تربیت در ترویج فرهنگ دفاع مقدس است.
*انگیزه ها و نیازهای مردم در گردشگری دفاع مقدس کدامند؟
بدون شک دفاع مقدس جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف و یادمان‌های آن، از جمله ابعاد فرهنگی و گستره آن می تواند بعنوان یکی از ابزار مهم دستیابی به قدرت نرم مورد نظر قرار گیرد که باید به آن توجه ویژه ای معطوف داشت. انگیزه‌ها و انگیزش‌های گردشگران در حوزه گردشگری جنگ و یادمان‌های آن منتج از علل زیادی به ویژه نیازهای ذاتی و همچنین واسطه‌های بیرونی در ویژگی‌های مکان می باشند. بهطوریکه می توان گفت، گردشگران دفاع مقدس مجموعه ای از گردشگران هستند که علاقه مند به بازدید از میادین جنگی و یادمان‌های آن بوده و در طی سفر خود، احساسات هیجانی، معنوی، بشردوستانه و حتی مذهبی و معنوی را تجربه می کنند و بعد از سفر احساسات و اندیشه هایی را درباره جنگ و پیامدها و دستاوردهای آن به انحاء مختلف بیان و ترویج می کنند.
به اعتقاد بنده اعزام افراد در قالب کاروان‌های راهیان نور یا سفر خانوادگی براي بازدید از مناطق عملیاتی دفاع مقدس جنوب و غرب کشور، احداث بناها و یادمان‌های دفاع مقدس در برخی مناطق عملیاتی، برگزاری برنامه‌های متنوع فرهنگی، رزمایشی، هنری و همچنین شعر(ترویج اندیشه‌های مهرورزی به ميهن و تقویت روحيه دفاع)، سرود(مضامين ولایی، ایثار و شهادت، ایمان به خدا، توسل به قرآن و ائمه، آزادی و آزادگی، صبر و شکيبایی، اتحاد)، تصنيف و ترانه، داستان نویسی و روایات و تاریخ‌های رسمی، خاطرت، یادداشت ها، گزارش ها، زندگی نامه (شهادت و ایثار، فرهنگ عاشورایی، دلتنگی برای ارزشها، کمک به سربازان دین، جانبازان، آزاده ها)، نقاشی، هنرهای تجسمی، ادبیات، عکاسی، موسیقی، فیلم، سینما، موزه(طراحی و ساخت یادواره به عنوان یک معماری با کاربری فضای فرهنگی و باززنده سازی ارزش‌های والای دفاع مقدس)، هنر درام یا تئاتر، بازخوانی زندگی و رشادت‌های شهيدان همگی در به تصویر کشیدن آن و همچنین در ایجاد انگیزه ی سفر به چنین مکان هایی، سهم دارند.
همچنین تأثیرات فرهنگی و مذهبی اردوهای راهیان نور از دیدگاه فردی و جمعی از اهمیت و ضرورت مطالعه و بررسی برخوردار است. از منظر فردی، باعث تقویت ایمان شخصی و افزایش انگیزه برای انجام اعمال مذهبی مانند عبادت و تفکر دینی خواهد شد. از منظر جمعی نیز این مورد اهمیت دارد، و به افزایش حس اخوت ایمانی و اتحاد با دیگر شرکت‌کنندگان کمک می کند. این حس همبستگی مذهبی و اجتماعی که در محیط‌های جمعی اردوهای راهیان نور تجربه می‌شود، تأثیر بسزایی در تقویت روحیه جمع‌گرایی و تعاملات مثبت اجتماعی در میان افراد داشته است. علاوه بر این، شرکت‌کنندگان به درک بهتر و عمیق‌تری از اصول اخلاقی مانند احترام به دیگران و رعایت حقوق افراد دست یافته که این امر نیز از نتایج مثبت این اردوها محسوب می‌شود.
* مهمترین نیازهای مردم درگردشگری دفاع مقدس کدامند؟
باید به شناسایی، اولویت بندی و تعیین عوامل موثر بر انگیزه ها و نیازهای گردشگری دفاع مقدس پرداخت. یافته‌ها بیانگر این است که بر اساس تعریف منتخب، گویه‌های تعیین شده به عنوان نیاز مطرح بوده و در عین حال قابلیت تعمیم به جامعه را دارند. نیازهای دارای اولویت به ترتیب عبارتند از: سرویس‌های بهداشتی مناسب در محل یادمانها؛ محل اسکان و استراحت مناسب، ارزان و در دسترس؛ تعمیرگاه و مراکز خدمات وسایل نقلیه؛ جاذبه‌های گردشگری و تفریحی دیگر؛ محل فروش سوغاتی و صنایع دستی محلی؛ محل فروش محصولات فرهنگی مرتبط با دفاع مقدس؛ پاسخ به سوالات و شبهات درباره دفاع مقدس؛ مسیرهای تردد مناسب؛ افزایش آگاهی و شناخت نسبت به توانایی‌های دفاعی کشور؛ وجود ایستگاه‌های صلواتی با خدمات مختلف. عوامل و متغیرهای زمینه ای تاثیر نظام مند معناداری در انگیزه‌ها و نیازهای افراد نداشت و می توان گفت که نیازهای افراد مختلف در گردشگری دفاع مقدس همانند و شبیه به هم هستند.
* عوامل زمینه ای موثر بر نیازهای گردشگری دفاع مقدس کدامند؟
به نظر بنده نیازهای مردم به ویژه جوانان امروزی به همین انگیزه ها از جمله مولفههای انگیزشی در گردشگری جنگ و یادمان‌های دفاع مقدس شامل مولفههای سیاسی همگرایی و وحدت ملیف تجدید پیمان با اهداف سیاسی نظام، تقویت روحیه ایثار، رشادت و دفاع ملی و ترویج دستاوردهای سیاسی نظام و بصیرت افزایی ومولفه‌های فردی-اعتقادی(ایدئولوژیک( شامل فرار از عالم خاکی درک شده، ارزیابی و شناخت خویشتن، آرامش روحی و تزکیه نفس، اعتبار و قدر و منزلت و کنجکاوی فردی و ماجراجویی و دلتنگی ومؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی شامل آموزش و انتقال وقایع و مفاهیم ارزشی جنگ، حمایت و ترویج کرامت انسانی (نظیر شعار توقف جنگ) علاقه به تاریخ و میراث گذشتگان، یادبود و بزرگداشت قربانیان، پیوند و پیمان با آرمان‌های جان باختگان و گذران اوقات فراغت مرتبط است.
*مهم ترین آموزه مقاومت برای فضاهای دانشگاهی و دانشجویی چیست؟
به اعتقاد من برای دانشجویان گردشگری جنگ و بازدید از یادمان‌های دفاع مقدس، با تکیه بر غنی سازی تجربه‌های شخصی و آگاهی بخشی از طریق تفسیر بخشی، سطح بالاتری از فهم و احترام را برای مناطق جنگ زده و در نهایت فرهنگ حاکم بر یک دانشگاه کشور به ارمغان می آورد. این مهم، از طریق گردشگران به مناطق جنگ زده که سفیران غیررسمی یک فرهنگ و یک کشور محسوب می شوند، صورت خواهد گرفت. بازدید دانشجویان به مانند سفر سال گذشته ما از مناطق جنگی و یادمان‌های دفاع مقدس که در ایران اغلب با عنوان راهیان نور در قالب اردوهای دانش آموزی، دانشجویی و یا شرکت سایر اقشار، تشکل‌ها و گروه‌های اجتماعی صورت می گیرد؛ در سال‌های اخیر نقش مهمی در گسترش گردشگری جنگ داشته است. این امر زمینه‌ها و انگیزه‌های توسعه زیرساخت‌های مناطق جنوب غرب و غرب کشور را شدت بخشیده است.
برای این امر ضرورت توجه به مؤلفه‌های فردي و شخصی فرهنگ ایثار و شهادت از اهمیت بالایی برای دانشجویان برخوردار است. انگیزهي عمل در ایثار و فداکاري، تنها نزدیکی به خداست و هیچ انگیزهي غیرخدایی در آن نیست. انسان هرکاري که انجام می دهد، رضاي خداوند را در نظر می گیرد و صرفاَ به خداوند و رضاي او توجه دارد. مؤلفه‌های فردي و شخصی، بعد بینشی فرهنگ ایثار و شهادت و اعمال نشأت گرفته از آن را شامل می شود. شاخص‌های این مؤلفه عبارتند از: مؤلفه خدامحوري، زهد، تسلیم و رضا، بندگی و عبادت پیشگی، نظم و انضباط، علم اندوزي و آگاهی طلبی. همچنین مؤلفه‌های فرهنگ ایثار و شهادت در رفتار با دوستان نیز از اهمیت و ضرورت برخوردار است.
روح انسان ایثارگر از چنان عظمتی برخوردار است که در عین نیاز به چیزي و داشتن علاقه نسبت به آن، آن را به دیگري می بخشد و دیگري را بر خود ترجیح می دهد و این چنین با دگرخواهی، روح همنوع دوستی را به نمایش می گذارد و گاه تا جایی پیش می رود که فردي یا حتی جمع کثیري، جان خویش را در راه دیگري و دیگران از دست می دهند تا کمال و تمام ایثار و ازخودگذشتگی را به جاي آورند. شاخص‌های این مؤلفه عبارتند از: مؤلفه ارشاد، حسن سلوك با مردم و اخوت ایمانی. همچنین مؤلفه‌های فرهنگ ایثار و شهادت در رفتار با دشمنان نیز از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است. فرد به طور ارادي و به خاطر یک هدف و آرمان مقدس و والا که دفاع از میهن در برابر دشمنان است، تصمیم می گیرد از علایق و داشته‌های خویش اغماض نماید و در این راه در برابر ظلم و ستم آنها ایستادگی می نماید و بر تمام مشکلات و فشارهایی که بر آنها اعمال می شود، صبر می کند.
یکی از جنبه‌های مهمی که اردوهای راهیان نور بر دانشجویان و تفکرات دانشگاهی تأکید دارند، نقش فرهنگ مقاومت و ایستادگی در برابر فشارهای خارجی است. شرکت‌کنندگان وقتی با فداکاری‌های رزمندگان و مردم در دوران دفاع مقدس آشنا می‌شوند، به این نکته پی می‌برند که فرهنگ مقاومت و ارزش‌های اجتماعی دفاع مقدس چگونه به ملت ایران کمک کرد تا در برابر تجاوزات بین‌المللی و فشارهای خارجی مقاومت کند. این فرهنگ، که ریشه در اعتقادات مذهبی و ملی دارد، به نسل‌های بعدی منتقل شده و همچنان به عنوان یک نیروی محرک در برابر تهدیدات خارجی عمل می‌کند. اردوهای راهیان نور به شرکت‌کنندگان این امکان را می‌دهند که بفهمند چگونه این ارزشها در طول زمان تداوم یافته و چگونه می‌توانند در برابر فشارهای بین‌المللی در آینده نیز مقاومت کنند.
اردوهای راهیان نور به دانشجویان کمک می‌کند تا جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی دفاع مقدس را بهتر درک کنند. این درک شامل همبستگی اجتماعی، ایثار اجتماعی، و نقش دشمنان بین‌المللی در شکل‌گیری جنگ و تحریم‌ها علیه ایران است. شرکت‌کنندگان با حضور در مناطق جنگی و مواجهه با داستان‌های واقعی دفاع مقدس، به این نتیجه می‌رسند که مبارزه ایران نه‌تنها یک نبرد نظامی بود، بلکه یک مبارزه اجتماعی و فرهنگی در برابر تجاوزات بین‌المللی و فشارهای خارجی نیز بود. این تجربه‌ها به آنها انگیزه می‌دهد تا در حفظ و تداوم ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی دفاع مقدس مشارکت کنند و آماده باشند تا در برابر تهدیدات خارجی و داخلی مقاومت کنند.
به اعتقاد اینجانب تأثیر عمیق شرکت دانشجویان در اردوهای راهیان نور بر رفتارهای روزمره و تعاملات اجتماعی به افزایش مسئولیت‌پذیری اجتماعی و تقویت روحیه ایثار و همکاری در تعاملات اجتماعی و تقویت حس همبستگی و وحدت اجتماعی و از نظر تأثیرات معنوی بر رفتارهای روزمره و تحول در نگاه به مشکلات و چالش‌های زندگی وتقویت ارتباطات میان‌فردی و تقویت حس هویت ملی و افتخار به ارزش‌های جمعی دانشجویان می انجامد.
* با وجود اتفاقات جبهه مقاومت و همچنین جهت اصلاح سبک زندگی، پرداختن به هنر مقاومت و پایداری در ابعاد مختلف و همچنین توجه ویژه به گردشگری جنگ تا چه اندازه مهم و ضروری است؟
این بخش خیلی اهمیت دارد و البته باید با دیدگاهی متفاوتتر به آن نگاه کرد. شناخت وضعیت و موقعیت کنونی انتقال آموزه‌های فرهنگی دفاع مقدس و تعمیق فرهنگ دفاع مقدس در اردوهای راهیان نور به نسل آینده با تمام شیوه های سنتی و مدرن انتقال بیانگر واقعیات فرصت‌هایی نظیر حمایت مقام معظم رهبری و اسناد بالادستی و قانونی از حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس؛ مشارکت فعال مردم، متخصصین فرهنگی و هنری و سازمان‌های مردم نهاد؛ و ظرفیت رسانه‌های گروهی و فضای مجازی در مقابله با جنگ نرم دشمن. استفاده از قوت ها: استعدادهای فرهنگی و اجتماعی کشور؛ جایگاه ارزشمند مذهب و اماکن مذهبی در فرهنگ مردم ایران؛ وجود نهادها، کارگزاران و مدیران متعهد، جهادی و مسئولیت پذیر؛ حضور (زنده بودن) رزمندگان دفاع مقدس و ایثارگران؛ اقتدار گفتمان انقلاب اسلامی در سطح ملی و فراملی؛ ظرفیت‌های بالقوه فرهنگ اسلام و ارزش‌های دفاع مقدس؛ ظرفیت علمی-آموزشی ،پژوهشی و نیروی انسانی متخصص؛ و مقابله با تهدیدها : چیرگی فضا و نگرش مادی گرایانه بر جامعه و تاثیر آن بر متصدیان حوزه فرهنگی؛ گذشت زمان، فراموشی، بدعت، تحریف، استحاله و از دست دادن منابع؛ نگرش سیاسی و ایدئولوژیک به دفاع مقدس؛ تفاوت در تشخیص اولویتها؛ ناسازگاری (تفاوت، تزاحم، تعارض، تضاد، تقابل و تناقص) هنجاری و سیاسی بین نهادهای فرهنگی ذیربط، پیام آفرینان و مخاطبان هدف. و شناخت ضعف ها: عدم شناخت عوامل زمینه ای فرهنگی دفاع مقدس (دشمن شناسی؛ محیط شناسی؛ مردم شناسی؛ ظرفیت شناسی؛ قابلیت شناسی؛ خلاقیتها و نوآوریها)؛ عدم درک ابعاد قدرت نرم؛ عدم دسته بندی آموزه‌های دفاع مقدس؛ عدم شناسایی خلاقیتها و نوآوریها و راهکارهای فرهنگی بسیج خودجوش در حوزه دفاع مقدس.
براساس آنچه تحلیل وضعیت انتقال آموزه‌های فرهنگی دفاع مقدس و تعمیق فرهنگ دفاع مقدس در اردوهای راهیان نور به نسل آینده روشن ساخت، می توان گفت که جمهوری اسلامی ایران در موقعیت و اقدام راهبردی ویژه ای قرار گرفته(با توجه به ایجاد جبهه جدید مقاومت بعد از ترور شهید سلیمانی در قبل و اخیراً ترور شهید اسماعیل هنیه و ترور شهید حسن نصرالله در سال 1403، به قسمی که امکان ایجاد یک تحول اثربخش در حوزه انتقال آموزه‌ها از طریق تمرکز بر موضوعات اساسی و اولویت‌های راهبردی به صورت زیر فراهم می شود:
*جلوه های مقاومت و پایداری را در کدامیک از شهرهای ایران بیشتر می توان دید؟ شواهد شما برای این معرفی، چه چیزهایی هستند؟
به اعتقاد اینجانب بیشتر شهرهای ایران که با اهدا شهدا و فداکاری ایثارگران روبرو بوده این جلوه ها به چشم می خورد و شهرهای مشهد و اصفهان و نجف آباد و کرمان و یزد پیشرو بودند و بیشتر شهرهای درگیر جنگ در مناطق جنوبی و غربی که همیشه این جلوهها مشهود و جاری است.
*در زادگاه شما، چه تلاش هایی برای حفظ فرهنگ و روحیه مقاومت و خلق هنر مقاومت و همچنین به طور مشخص گردشگری جنگ انجام می شود؟
در استانی مانند اصفهان که محدوده زندگی اینجانب بوده و در دوران دفاع مقدس ۲۳ هزار و ۵۰۰ شهید، ۵۰ هزار نفر جانباز، سه هزار و ۵۰۰ آزاده و یک‌هزار مفقودالاثر تقدیم انقلاب اسلامی کرده بعد از اتمام جنگ صدها اقدام آموزشی تربیتی، فرهنگی و مذهبی دینی و از جمله گردشگری انجام شده است.
*شناخت شهدا و کار برای شهدا با دیگر شناخت ها و کارها چه تفاوتی دارد؟
مسلماً اولین و واضح ترین فایده و اثر و برکت شناخت شهدا فراهم شدن زمینه برای پیروی از راه و مرام و تحقق بخشیدن به آرمان الهی و مقدس آنها است که با سایر فعالیت ها متفاوت است. اولین و مهم ترین گام در پیروی از شهدا شناخت درست راه و هدف آنها و آگاهی درست از آرمان ها و اهداف مقدسی است که جان پاک خود را فدای تحقق آن کرده اند . پیروی از شهدای والا مقام به معنای متصف شدن به صفات عالی و اخلاق انسانی آنها وگام گذاشتن در راه نورانی آنها و تلاش و کوشش برای تحقق آرمان ها و اهداف نورانی آنها است که در راس این اهداف الهی دفاع از دین خدا و پاسداشت ارزش های دینی است و باید با دقت و مطالعه و کوشش زمینه و بستر این حرکت را فراهم نمود .دین عمدتا عبارت از توحید و ولایت است و شهدا برای تحقق توحید در جامعه و تحت فرماندهی ولایت به جبهه مبارزه با باطل و شیطان رفته اند و شهید شده اند، بنابراین راه فراهم کردن این زمینه در جبهه حق بودن و عمل کردن به وظایف دینی و الهی و دفاع از اسلام در جبهه های مختلف و به خصوص جبهه فرهنگی و ولایت پذیری است . یک معلم و همیشه دانشجوی خوب و دین مدار و متعهدی چون اینجانب در شرایط فعلی درس دادن به منظور تقویت بنیه علمی کشور اسلامی و کسب عزت و اقتدار علمی و اجتماعی و فرهنگی و سیاسی برای میهن اسلامی همراه با حفظ تقوا و نورانیت دل یکی از مصادیق مهم در راه شهدا است .
*شما شهید بهروز مرادی را چقدر می شناختید؟ این جایزه در شناخت شما از شهید بهروز مرادی چه تاثیری داشت؟ چه بعدی از شخصیت این شهید برای شما بیشتر اهمیت دارد؟ اصولا اختصاص جشنواره ای به نام این شهید و دیگر شهدا را چگونه ارزیابی می کنید؟
قبلاً از رشادت های ایشان شنیده بودم و مسلما با نگارش مقاله تخصصی مورد ایشان و حضور میدانی در مناطق جنگی در شناخت بیشتری از رزمندگان مقاومت ایران پیدا کردم و به همه رزمندگان مقاومت مدیونم. مشروح ویژگی های ایشان را در مقاله خودم و همکاران در همین جایزه ذکر کرده ام.
* جایزه شهید بهروز مرادی و جوایز از این دست تا چه اندازه می تواند به ایجاد یک جریان هنری و علمی کمک کند؟ مهم ترین آسیب های پیش روی این جایزه چه می تواند باشد؟
به نظر بنده این گونه جشنواره ها می تواند از لحاظ ساختاری و نهادی (رویکرد حکمروایی شایسته و مطلوب) گردشگری دفاع مقدس و راهیان نور، متوقف ساختن حاکمیت نگرش دیوان سالارانه ،کلیشه ای و مناسبت زده در نهادها و ارگان‌های متولی انتقال آموزه‌های فرهنگی دفاع مقدس به نسل های امروزی و حفظ ارزشها و فرهنگ دفاع مقدس(فرهنگ مقاومت) برای نسل های جوان و امروزی مناسب باشد.
همچنین جایزه می تواند در پیشنهادات کلیدی مولفههای تأثیرپذیر فرهنگ دفاع مقدس(فرهنگ مقاومت) به نسل های امروزی به ویژه رفتارهای روزمره و تعاملات اجتماعی و نحوه انتقال ارزش‌های دفاع مقدس(فرهنگ مقاومت) با شکل های سنتی(الگوهای جدید) مانند بسط رویکردهای جدید ادبیات و هنر حماسی جریان دفاع مقدس و راهیان نور و توجه به مقوله داستان سرایی و روایت گری دفاع مقدس در سفرهای راهیان نور و ترجیح استفاده از اپلیکیشن موبایلی برای یادگیری بیشتر درباره دفاع مقدس موثر باشد.
***
خوشحال می شویم اگر تجربه خلق اثر هنری و یا پژوهشی در حوزه هنر مقاومت و پایداری را دارید به اطلاع مخاطبان هم برسانید.
در این زمینه نگارش کتاب گردشگری سیاه و نوستالزیک و دو مقاله در زمینه گردشگری مقاومت و همین مقاله تخصصی که در مورد شهید بهروز مرادی بود که برگزیده این جشنواره در بخش پژوهش بودم.
