مقاومت و پایداری، جوهره‌ی زندگی و حیات معنوی مسلمانان را شکل می‌دهند
27 فروردین 1404
جهان اسلام این روزها بیش از هرچیز دیگری نیازمند مقاومت و پایداری است. در فلسطین و دیگر مناطق شاهد جلوه های بی نظیری از مقاومت بخش هایی از امت اسلام هستیم. شاید برای برخی این پرسش به وجود بیاید که مقاومت و پایداری در فرهنگ ایران و اسلام و مذهب شیعه چه جایگاهی دارد؟ هنرمندان با توجه به کدامیک از مفاهیم فرهنگی سراغ این هنر رفتند؟ در هنر مقاومت و پایداری، فرم ارججیت دارد یا محتوا؟ شاخص های هنر مقاومت چیست و چه نسبتی با هنر اسلامی دارد؟ پاسخ این پرسش ها و پرسش های دیگری در زمینه هنر مقاومت و پایداری را از زبان خانم دکتر زینب حکمت، عضو هیات علمی دانشکده صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان می خوانیم:
*هنگامی که واژگان جهاد، مقاومت و پایداری را می‌شنوید، نخستین تصویر شکل گرفته در ذهن شما چیست؟ همچنین، اولین مصداق هنر مقاومت و پایداری از نظر شما کدام است؟
در گستره‌ی تاریخ بشریت، مفاهیم مقاومت و پایداری همچون ستون‌های استواری بوده‌اند که روح انسانی را در برابر طوفان‌ها و حوادث، پابرجا نگه داشته‌اند. هنگامی که این واژگان پرمعنا در ذهن نمایان می‌شوند، نخستین تصویری که در ضمیر ناخودآگاه نقش می‌بندد، صحنه‌ی پرشکوه عاشوراست؛ جایی که امام حسین (ع) و یارانش، با ایستادگی در برابر ظلم و جور، مفهوم جهاد را به عالی‌ترین صورت متجلی ساختند. جهاد، به عنوان یکی از مؤلفه‌های بنیادین هویت انسان مسلمان، در واقع تبلور عینی مقاومت و پایداری است. این مفهوم والا، که در سیره‌ی ائمه‌ی اطهار(ع) به زیبایی متجلی شده، الگویی جاودان برای تمام آزادگان جهان است. امام حسین (ع) با قیام خود، مصداق اعلای این مفهوم را به بشریت عرضه کرد و نشان داد که چگونه می‌توان در راه حق و حقیقت، از تمام هستی خود گذشت. در عرصه‌ی هنر مقاومت و پایداری، اولین مصداقی که به ذهن متبادر میشود، خطبه‌های حضرت زینب(س) در کوفه و شام است. ایشان با کلام فصیح و بلیغ خود، حماسه‌ای ادبی آفرید که تا به امروز، الهام‌بخش هنرمندان و ادیبان در خلق آثار ماندگار بوده است. سخنان حضرت زینب (س)، نمونه‌ای بی‌بدیل از هنر کلامی است که در آن، زیبایی و استواری به هم آمیخته و پیام عاشورا را در تاریخ جاودانه ساخته است. مقاومت و پایداری، در فرهنگ اسلامی، صرفاً مفاهیمی انتزاعی نیستند، بلکه جوهره‌ی زندگی و حیات معنوی مسلمانان را شکل می‌دهند. الگوبرداری از جهاد امام حسین (ع) و دیگر ائمه (ع)، راهی است برای تحقق این مفاهیم در زندگی روزمره. هنر مقاومت، در این منظر، بازتابی است از روح جهادگر انسان مسلمان که در قالبهای گوناگون هنری، پیام ایستادگی و عزت را به گوش جهانیان می‌رساند.
می‌توان گفت که مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر برخاسته از این مفاهیم، ریشه در عمیق‌ترین لایه‌های فرهنگ و اعتقادات اسلامی دارند. این مفاهیم، با الهام از سیره‌ی ائمه‌ی اطهار (ع)، همواره چراغ راه انسان‌های آزاده در مسیر مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی بوده و خواهند بود.
*تعریف شما از هنر جهاد، مقاومت و پایداری چیست؟ در بررسی آثار هنری با مضامین مقاومت و پایداری، آیا تمرکز ما تنها بر محتوا و مفهوم اثر است، یا عناصر فرمی و ساختاری نیز در ارزیابی و درک این آثار نقش مهمی ایفا میکنند؟
هنر مقاومت و پایداری، تجلی‌گاه روح مبارز و استوار انسان در برابر ناملایمات و ظلم به بشریت و بالاخص بر اساس آیات قرآن مقابله و مقاومت در برابر مشرکین است. این هنر، فراتر از صرف بازنمایی رویدادهای تاریخی یا حماسه‌های مقاومت، بیانگر جوهره‌ی ایستادگی و عزت انسانی است که در فرهنگ اسلامی، ریشه در مفهوم جهاد در راه خدا و مبارزه با دشمنان خدا و اسلام و الگوهای والایی چون قیام امام حسین(ع) و پایداری حضرت زینب(س) دارد. در پاسخ به این پرسش که آیا نگاه ما در هنر مقاومت و پایداری تنها معطوف به مضمون و محتواست یا فرم نیز در آن دخیل میشود، باید گفت که هر دو جنبه از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. اگرچه محتوا و پیام، هسته‌ی اصلی هنر مقاومت را تشکیل میدهد، اما نقش فرم در انتقال این پیام انکارناپذیر است. در هنرهای تجسمی، قطعا اولین عنصری که مخاطب با آن مواجه میشود، فرم است. همنشینی فرم‌ها و رنگ‌ها در کنار یکدیگر است که معنا را شکل میدهد و مخاطب را به سوی درک پیام اثر هدایت میکند. این فرم‌ها و رنگ‌ها، در هنر مقاومت و پایداری، می‌توانند بازتاب‌دهنده‌ی روح حماسی، استواری و عزت باشند. مخاطب بر اساس تجربه‌ی زیسته‌ی خویش، معنا را از این ترکیب فرم و محتوا دریافت میکند. برای مثال، استفاده از رنگ‌های گرم و پرحرارت در یک تابلوی نقاشی با موضوع عاشورا، میتواند حس شور و حماسه را در مخاطب برانگیزد، در حالی که استفاده از خطوط استوار و عمودی میتواند القاکننده‌ی مفهوم ایستادگی و مقاومت و عروج باشد. بنابراین، هنر مقاومت و پایداری را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: بیان هنرمندانه‌ی روح مقاومت و ایستادگی انسان در برابر ظلم و بی‌عدالتی، که در آن، فرم و محتوا در هم‌آمیخته و با الهام از الگوهای والای اسلامی چون جهاد امام حسین(ع) و صبر حضرت زینب(س)، پیام استواری و عزت را به مخاطب منتقل میکند. در این هنر، فرم نه تنها حامل محتوا، بلکه خود بخشی جدایی‌ناپذیر از پیام است و در تعامل با تجربه‌ی زیسته‌ی مخاطب، معنایی عمیق و تأثیرگذار می‌آفریند.
*منشاء هنر مقاومت و پایداری در جامعه ایرانی کجاست؟ ریشه‌های تاریخی و فرهنگی هنر مقاومت و پایداری در جامعه ایران از چه زمانی شکل گرفته و چگونه تکامل یافته است؟
ریشه‌های هنر مقاومت و پایداری در جامعه ایران را می‌توان در تاریخ کهن این سرزمین جستجو کرد. این هنر از دوران باستان وجود داشته که نمونه برجسته آن نقش برجسته سربازان در تخت جمشید است و در طول تاریخ در قالبهای مختلف ادامه و تکامل یافته است. در دوران اسلامی، هنر مقاومت در قالب خیالی‌نگاری‌های عاشورایی و پرده‌های درویشی در دوران آل‌بویه تجلی یافت. در عصر صفویه نیز، شاه اسماعیل از پرده‌های نقاشی عاشورایی همراه با نقالی برای تهییج مردم و سپاهیان در مبارزه با عثمانی‌ها استفاده می‌کرد. دوران مشروطه نیز نقطه عطفی در تکامل هنر مقاومت بود. در این دوره، نقاشی با مضامین ولایت (خداوند، نبی و امام) و جهاد، به عنوان رسانهای جمعی به ابزاری برای مقابله با ظلم حکومت قاجار و آگاهی‌بخشی به مردم تبدیل شد، همچنین تأثیر چشمگیری بر ادبیات گذاشت.
در دوران معاصر، نیز مبارزه اقشار مختلف جامعه با حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، اوج پیوند هنر مقاومت با این مسئله سیاسی و مذهبی بود و در پی آن هنر انقلاب و مبارزه شکل گرفت و گسترش یافت. پس از آن با شکلگیری جنگ ایران و عراق نوع دیگری از هنر مقاومت و پایداری با مفاهیم چند بعدی در شاخه‌های مختلف از جمله نقاشی، عکاسی، موسیقی، سینما و ادبیات گسترش یافته که نقش مهمی در بیان ارزش‌های مذهبی، فرهنگی و ملی ایران ایفا میکند. در نهایت، می‌توان گفت که واقعه عاشورا به عنوان یک نماد قدرتمند از مقاومت و پایداری، نقش مهمی در شکلگیری و تداوم این جریان هنری در ایران داشته است.
*شاخص های هنر مقاومت و پایداری را چه می دانید؟
این شاخصهها در چند محور اصلی مطرح میشود. 1- مضمون و محتوا: بیان ایستادگی و عدالت‌خواهی در برابر ظلم و بی‌عدالتی را منتقل میکند که از مفاهیمی چون جهاد، ایثار، و شهادت الهام میگیرد. 2- نمایش هویت فرهنگی و دینی: هنر مقاومت با هویت اسلامی-ایرانی پیوند خورده و از واقعه عاشورا و آموزه‌های قرآن و ائمه نشأت گرفته است. 3- آگاهی‌بخشی و تغییر اجتماعی: رسالت اصلی هنر مقاومت، افزایش آگاهی عمومی و ترویج ارزش‌های انسان مسلمان است.
*هنر اسلامی چه نسبتی با مقاومت دارد و هنر مقاومت چه جایی در هنرهای اسلامی دارد؟
هنر اسلامی به دنبال انتقال مفاهیم و اصول اسلام است و از اصل توحید نشأت میگیرد و به دنبال تجلی صفات الهی و زیبایی حقیقی است. هنرمند مسلمان در طول تاریخ اسلام واسطهای برای آگاهی بخشی و انتقال اندیشههای دینی به مخاطب بوده و وی را به تفکر و تعمق در مفاهیم معنوی، از جمله جهاد و مقاومت که از مبانی اسلام است سوق میدهد. در مجموع، رسالت هنر اسلامی ایجاد پیوندی میان زیبایی، معنویت و آگاهی در جامعه است، که از طریق خلق آثار هنری با الهام از اصول و ارزش های اسلامی محقق می شود.
* روایت مقاومت و پایداری در هنرهای اسلامی با دیگر روایتها چه تفاوتی دارد؟
هنر اسلامی جهاد و مقاومت را نه تنها به عنوان یک کنش انسانی، بلکه به عنوان وظیفه‌ای الهی در مقابل ظلم و استکبار معرفی میکند. این هنر بر پایه مفاهیمی چون توکل، صبر، ایمان به غیب و جهاد در راه خدا استوار است که در دیگر روایت‌های مقاومت کمتر دیده میشود و مقاومت را به عنوان بخشی از سیر تکاملی انسان و دستیابی به هدف خلقت به سوی لقاءالله نشان میدهد. هنر اسلامی مقاومت را در پیوند با ارزش‌های متعالی مانند ایثار و شهادت تصویر میکند. روایت‌های مقاومت در هنر اسلامی اغلب بر دفاع از مظلومان و مقابله با ظلم تأکید دارند مانند وقایع فلسطین، انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس که اغلب از نمادها و نشانه‌های دینی مانند آیات قرآن، احادیث، روایات و داستانهای اهل بیت (ع) و مفاهیم عاشورایی بهره می‌برند.روایت‌های مقاومت در دیگر فرهنگ‌ها از جمله سکولاریزم، ممکن است بیشتر بر جنبه‌های مادی و زمینی و ملی‌گرایانه یا ایدئولوژیک تمرکز داشته باشند و کمتر به مفاهیم قدسی یا الهی توجه کنند.
* جهت اصلاح سبک زندگی، پرداختن به هنر مقاومت و پایداری در ابعاد مختلف تا چه اندازه مهم و ضروری است؟
هنر، زبانی است که مرزهای جغرافیایی، فرهنگی و زبانی را در هم می‌شکند و به عنوان یکی از گویاترین ابزارهای ارتباطی، قادر است پیام‌های عمیق انسانی و الهی را به گوش جان مخاطبان برساند. در جهان امروز، که به دهکده‌ای جهانی تبدیل شده است و ابزارهای هنری مدرن همچون سینما، موسیقی، نقاشی دیجیتال، ادبیات و رسانه‌های تعاملی در اوج تأثیرگذاری قرار دارند، هنر میتواند نقشی بی‌بدیل در گسترش مفاهیم اسلامی از جمله جهاد، مقاومت و جهاد تبیین ایفا کند. هنرمند معاصر با بهره‌گیری از زبان جهانی خود، قادر است مفاهیم اسلامی را به شکلی زیبا و قابل درک برای مخاطبان جهانی ارائه کند. این زبان گویا میتواند ارزش‌هایی همچون ایثار، عدالت‌خواهی، جهاد در راه خدا و مقاومت در برابر ظلم را به گونه‌ای بیان کند که نه تنها مسلمانان، بلکه تمامی انسان‌های آزاده جهان را تحت تأثیر قرار دهد. ابزارهای هنری مدرن همچون فیلم‌های مستند، انیمیشن‌های مفهومی، طراحی‌های گرافیکی خلاقانه و حتی بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند روایتگر داستان‌هایی باشند که روح مقاومت و پایداری اسلامی را به تصویر می‌کشند.
* نظریه پردازان حوزه های علوم اسلامی مانند علامه طباطبائی به مقاومت و پایداری چه نگاهی داشته اند؟
این اندیشمند برجسته، در آثار تفسیری و فلسفی خود، به موضوع جهاد از جنبه‌های گوناگون فلسفی، اخلاقی و شرعی نگرشی ژرف و چندبعدی دارد. ایشان این مفهوم را نه تنها به عنوان یک ابزار دفاعی، بلکه به مثابه راهی برای دستیابی به مقاصد والای بشری و معنوی که همان دستیابی به جایگاه انسان کامل است مورد بررسی قرار داده. از منظر وی جهاد ابتدایی، برخلاف برداشت معمول که آن را صرفاً اقدامی تهاجمی و تعرضی می‌پندارند، در واقع ابزاری برای ترویج یکتاپرستی و توحید، دعوت به آیین اسلام و احیای انسانیت میداند. این متفکر بر این باور است که هدف اصلی این عمل، ایجاد زمینه‌ای برای راهنمایی افراد و رساندن آنها به حقوق فطری و طبیعی‌شان است و تأکید می‌ورزد که اگر تحقق این اهداف نیازمند اعمال قدرت باشد، این امر قابل پذیرش است؛ زیرا چندگانه‌پرستی و انکار حقیقت که همان شرک و کفر است، موانعی در مسیر رشد بشریت به شمار می‌آیند. از دیدگاه او، نوع دفاعی این عمل نیز در جهت حفظ اعتقادات و جلوگیری از خاموشی پرتو الهی ضروری است. همچنین از دیدگاه ایشان، جهاد نه تنها یک وظیفه دینی بلکه ضرورتی منطقی برای حفظ شاکله اجتماعی و رویارویی با خطرات موجود علیه جامعه اسلامی است. به طور کلی، نگرش این اندیشمند به این موضوع، ترکیبی از رویکردهای فلسفی، اخلاقی و فقهی است که بر محوریت توحید، هدایت انسان‌ها در جهت دستیابی به جایگاه انسان کامل و حفظ جامعه اسلامی تأکید دارد.
*نشانه ها در حوزه هنر مقاومت چه جایگاهی دارند؟ به چند نمونه اشاره می کنید؟
نشانه‌ها و نمادها در همه هنرها و همچنین هنر مقاومت، جایگاه ویژه‌ای دارند و به عنوان ابزاری قدرتمند برای انتقال مفاهیم عمیق فرهنگی، تاریخی و ایدئولوژیک عمل میکنند. در هنر اسلامی و به ویژه هنر مقاومت، استفاده از نمادها برای بیان مفاهیم انتزاعی و ارزش‌های والا بسیار رایج است. این نمادها اغلب ریشه در فرهنگ، تاریخ و باورهای مذهبی دارند. برخی از نمونه‌های برجسته نمادها در هنر مقاومت عبارتند از:
- گل لاله: این گل به عنوان نماد شهادت شناخته میشود. ریشه‌های این نمادپردازی به اساطیر ایرانی و داستان سیاوش بازمی‌گردد. در ادبیات فارسی، لاله مظهر شهید و جان‌باخته در راه عقیده است. شکل قلب‌گونه و رنگ سرخ لاله، تداعی‌کننده خون شهید است.
- کبوترسفید: این پرنده نماد آزادی، صلح و رهایی روح است. در هنر مقاومت، کبوتر میتواند نشان‌دهنده آرمان‌های والای مبارزان و شهدا و عروج روح پاک و مطهرشان باشد.
- سرو سبز: در فرهنگ ایرانی، سرو نماد آزادگی، استقامت و جاودانگی است. این درخت همیشه سبز، در هنر مقاومت میتواند نشان‌دهنده پایداری و مقاومت و شکست ناپذیری باشد.
- شمع: نماد روشنگری، فداکاری و شهادت است. شمع با سوختن خود، روشنایی می‌بخشد که میتواند تمثیلی از ایثار رزمندگان و شهدا، از خود گذشتگی در راه هم میهنان و اسلام و روشنگری باشد.
- آب: در فرهنگ ایرانی-اسلامی، نماد پاکی و حیات است. در هنر مقاومت، میتواند نشان‌دهنده حیات بخشی، جاری بودن راه شهدا و زنده بودن آرمان‌های آنها باشد.
علاوه بر این نمونهها، نمادهای ملی مانند پرچم، نقشه کشور و شخصیت‌های تاریخی و شهدای دوره معاصر، پوشش سربازان اسلام مانند کلاه، چکمه و پیشانیبند نیز در هنر مقاومت جایگاه ویژه‌ای دارند. همچنین، نمادهای مذهبی مانند نام‌ها و تصاویر ائمه، به ویژه امام حسین(ع) به عنوان نماد مقاومت و شهادت، در این حوزه بسیار پررنگ هستند. استفاده از این نمادها در هنر مقاومت، علاوه بر زیبایی‌شناسی، کارکردی ارتباطی و هویت‌بخش دارد. این نمادها مفاهیم پیچیده را در قالبی قابل درک برای عموم ارائه می‌دهند و حس همبستگی و هویت جمعی را تقویت میکنند.
*جلوه های مقاومت و پایداری را در کدامیک از شهرهای ایران بیشتر می توان دید؟ شواهد شما برای این معرفی، چه چیزهایی هستند؟
خرمشهر و دزفول به دلیل نقش بی‌بدیل خود در دوران دفاع مقدس، نمادهای زنده‌ای از مقاومت و پایداری ملت ایران هستند. شواهد تاریخی نشان میدهد که این شهرها نه تنها در برابر حملات نظامی ایستادگی کردند، بلکه روحیه‌ای مثال‌زدنی از اتحاد، ایمان و ایثار را به نمایش گذاشتند. خرمشهر به دلیل مقاومت جانانه مردمش در برابر تجاوز ارتش بعث عراق، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران دارد و سوم خرداد که روز آزادی خرمشهر است در تقویم ملی به نام روز "مقاومت، ایثار و پیروزی" ثبت شده است. همچنین دزفول به دلیل تحمل حملات مداوم موشکی و توپخانه‌ای دشمن بعث و ایستادگی مردم آن، به "پایتخت مقاومت ایران" شهرت یافته است. مردم با وجود تخریب بسیار زیاد زیرساخت‌های شهر، هرگز تسلیم نشدند و در سخت‌ترین شرایط، شهر را ترک نکردند، بر همین اساس روز چهارم خرداد در تقویم به پاس ایثارگری‌های مردم دزفول، به عنوان "روز مقاومت و پایداری" ثبت شده است. این جلوه‌های مقاومت می‌توانند الگویی برای نسل‌های آینده باشند تا اهمیت حفظ هویت ملی و مقابله با چالش‌ها را دریابند.
* شما شهید بهروز مرادی را تا چه اندازه می شناسید و چه بعدی از شخصیت ایشان برای شما حائز اهمیت است؟
بهروز مرادی، متولد سال ۱۳۳۵ در خرمشهر و برخاسته از خانواده‌ای اصیل اصفهانی، از چهره‌های برجسته هنر و مقاومت در تاریخ معاصر ایران و سومین شهید خانوادهاش است. او در جریان انقلاب ۱۳۵۷ حضوری فعال داشت و پس از آن به عنوان دانشجوی رشته صنایع دستی در دانشگاه هنر اصفهان، هم‌دوره با اساتید اینجانب، به تحصیل پرداخت. با آغاز جنگ تحمیلی، به جبهه‌های نبرد رفت و در آزادسازی خرمشهر نقشی کلیدی ایفا کرد. او نه تنها در میدان جنگ به عنوان یک رزمنده شجاع شناخته می‌شد، بلکه هنر عکاسی را نیز به خدمت مقاومت درآورد و صدها عکس ارزشمند از آن دوران به یادگار گذاشت. افزون بر این، او در زمینه خوشنویسی و نویسندگی نیز مهارت داشت و آثار ماندگاری از خود بر جای گذاشت. یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار او، تابلوی معروف «به خرمشهر خوش آمدید، جمعیت ۳۶ میلیون نفر» است که نمادی از ایستادگی و غرور ملی محسوب میشود. هم‌دانشگاهیانش او را فردی پرتلاش، مصمم و مهربان توصیف میکنند که همواره دغدغه یاری رساندن به دیگران را داشت. شخصیت چندوجهی این مرد بزرگ، تلفیقی از هنر، تعهد و مقاومت و ایثار بود که نام وی را در تاریخ مقاومت ایران جاودانه ساخته است. قطعاً شخصیت ایشان میتواند الگویی واقعی و تمام عیار برای هنرمندان و دانشجویان هنر باشد.
*خوشحال می شویم اگر تجربه خلق اثر هنری در حوزه هنر مقاومت و پایداری را دارید به اطلاع مخاطبان هم برسانید.
دو اثر هنری با موضوع شهادت و فرزند شهید با روش کلاژ و رنگ و روغن اجرا کردم که در آرشیو بنیاد شهید تهران قرار دارد.
*از این که نام شما «زینب» است و یادآور یکی از بزرگ ترین زنان مقاوم تاریخ است، چه احساسی دارید؟
با افتخار نام زینب را بر خود دارم؛ نامی که پدرم با تأمل و هدفمندی برای من انتخاب کرد. این نام گرانقدر، مانند چشمه‌ای زلال، روح و جانم را سیراب کرده و احساسی از آرامش و اعتماد به نفس در من ایجاد کرده است. زینب، یادآور بانویی بزرگوار در اسلام است که نماد صبر و پایداری در مصائب، ولایتپذیری و الگویی برای زنان و مردان آزاده در طول تاریخ بوده است. این نام با نیرویی درونی، مرا به سوی تعالی و کمال فرا می‌خواند و راه مقاومت و تلاش را در زندگی‌ام روشن ساخته و مرا به سوی اهداف والا و ارزشمند رهنمون می‌سازد. بی‌تردید، انتخاب هوشمندانه پدرم در نامگذاری من، تأثیری شگرف بر شکلگیری شخصیت و جهان‌بینی‌ام داشته است. این نام، نه تنها هویتی فردی، بلکه رسالتی اجتماعی و معنوی را برایم به ارمغان آورده که همواره مرا به تأمل و تفکر در مسیر زندگی وا می‌دارد.