جایزه دانشگاهی شهید بهروز مرادی (اولین دوسالانه)

دکتر سجاد باغبان ماهر، عضو هیات علمی دانشکده پژوهش های عالی هنر و کارآفرینی، دعوت دبیرخانه جایزه دانشگاهی شهید بهروز مرادی را پذیرفت. با هم پاسخ های دکتر باغبان ماهر را می خوانیم:

*تعریف شما از هنر مقاومت و پایداری چیست؟ وقتی سخن از اضافه ای مانند مقاومت و پایداری با هنر می کنیم، نگاه ما تنها به مضمون و محتواست یا فرم هم در این نگاه دخیل می شود؟

-        از نظر بنده هر نوع نگاهی معطوف به هنر، نمی تواند بی اعتنا به فرم هنری باشد. زمانی که از ارزش های هنری صحبت می کنیم، در واقع توجه ما به فرم است. به عنوان مثال در قرن های گذشته متون عرفانی عمیق و مهمی از عرفای بزرگ به جای مانده است، اما اشعار حافظ بیشترین اهمیت را در تاریخ ادبیات دارد. این اهمیت، از این جهت نیست که اشعار عرفانی حافظ عمیق­تر از عرفای مهم تاریخ است، بلکه اهمیت وی بر اساس فرم هنری برجسته­ای است که حافظ در اشعارش به کار بسته است.

-        همین موضوع درباره هنر اسلامی نیز صادق است. مسجد شیخ لطف الله از جهت دینی و معنویت اسلامی یا تقیّد مذهبیِ معمار و سازنده یا بانی آن مسجد بالاتر از سایر مساجد نیست. آنچه بنای مذکور را اثری مهم در تاریخ و تمدن اسلامی کرده، اهمیت فرم هنری بنای مذکور است.

-        با این توضیحات، هنر مقاومت نیز، بدون اعتنا به فرم هنری، می­تواند محتوای عمیقی داشته باشد، ولی قطعا جایگاه ماندگاری در تاریخ هنر نخواهد داشت.

*تفاوت هنر مقاومت و هنر مبارزه در چیست؟ هنر مقاومت با هنر اعتراض چه نسبتی دارد؟

-        توجه به مسایل اجتماعی و سیاسی از دریچه هنر، تقریبا از دوره مشروطیت در ایران اهمیت یافت. شعر به دلیل جایگاه عمیقی که در فرهنگ ایران داشته و دارد، در این زمینه نیز پیش قدم و تاثیرگذار بود. به مرور هنرهای دیگری چون نمایش و موسیقی نیز در دوره معاصر، به موضوعات اجتماعی و غیر تغزلی توجه نمودند.

-        اوج پیوند میان هنرها با امر اجتماعی در سال­های دهه 50 و 60 شمسی و مربوط به انقلاب اسلامی بود. مفاهیمی چون هنر مبارزه، هنر سیاسی، هنر مکتبی و هنر انقلاب در این دوره مطرح شد. حوزه هنری، مهمترین نهادی بود که هنرمندانی با این گرایش ها را از سال 1358 گردهم آورد و تا پایان جنگ تحمیلی دوره مهم و پر رونقی را پشت سر گذاشت.

-        در دهه 70 شمسی با فروکش کردن فضای انقلابی و پایان دفاع مقدس، توجه به هنر معنوی و اسلامی مورد توجه قرار گرفت. جشنواره ها و همایش های متعددی نیز توسط نهادهای مختلف برگزار گردید.

-        دهه 80 و 90 شمسی، گفتمان مقاومت مطرح شد. به نظر می­رسد در این دوره از جهت سیاست های فرهنگی دو دیدگاه به مسایل منطقه ای و فراملی توجه کردند. ایده اول، پیوندهای فرهنگی میان جغرافیای جهان اسلام و تمدن اسلامی را مورد توجه قرار داد و بیشتر به ریشه های سنتی هنر توجه نمود که در قالب دوسالانه های هنری جهان اسلام نمود پیدا کرد. جریان دوم، ایده مقاومت را مطرح کرد. هنر مقاومت نیز ذیل گفتمان مقاومت قرار می گیرد.

* مقاومت و پایداری و به تبع آن هنر مقاومت و پایداری چه نقشی در گسترش صلح، حفظ محیط زیست، تلاش برای زندگی بهتر، پاسداشت حقوق شهروندی، گسترش دموکراسی و رعایت حقوق اقلیت ها می تواند ایفا کند؟

-        آنچه در حال حاضر تحت عنوان گفتمان مقاومت مطرح می شود، مولفه هایی چون مظلومیت، عدالت، تقابل با سلطه جهانی و منطقه گرایی را به عنوان راهبردی در مقابل دوگانه­ی ملی­گرایی-جهانی­گرایی به همراه دارد.

-        مولفه های مورد اشاره در سوال در حال حاضر در این گفتمان غایب است اما بخشی از این مولفه ها می توانند در آینده به عنوان مفاهیم هنر مقاومت مطرح شوند.

* کدام گالری های دنیا به صورت متمرکز و مشخص روی هنر مقاومت و پایداری و یا وجوهی از هنر که می تواند نسبت معنا داری با این هنر داشته باشد، کار کرده اند و به نمایش و نقد آثار پرداخته اند؟

-        اطلاعاتی در مورد گالری های جهانی ندارم. ولی در ایران عموماً گالری های وابسته به نهادهای عمومی و دولتی چنین آثار را نمایش می دهند.

*آثار هنرمندان ایرانی در حوزه مقاومت و پایداری تا چه اندازه در گالری های ایران و بیرون ایران به نمایش گذاشته شده است؟

-        تاجایی که اطلاع دارم، این جریان در ایران تا حد زیادی شکل نهادی و حکومتی به خود گرفته است و هنرمندان اغلب با حمایت یا سفارش جشنواره مقاومت یا نهادهای مشابه اقدام به خلق آثار ذیل این گفتمان می کنند. در نتیجه آثار هنر مقاومت نیز بیشتر در چنین مراکزی به نمایش در می آیند.

* چه موزه ها و مجموعه هایی در دنیا به صورت متمرکز و مشخص روی هنر مقاومت و پایداری و یا وجوهی از هنر که می تواند نسبت معنا داری با این هنر داشته باشد، مرتبط است؟ در این بین موزه های جنگ و صلح را می توان قرار داد؟ وضعیت این موزه ها چطور است؟

-        تاجایی که اطلاع دارم، چنین موزه ای در ایران یا جهان وجود ندارد. حتی گنجینه با ارزش آثار مربوط به دفاع مقدس نیز نه در موزه که در انبار حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی نگهداری می شود. و جای تاسیس چندین موزه در این زمینه بسیار خالی است. حتی موزه ای که تحت عنوان موزه هنر فلسطین در زیرمجموعه فرهنگستان هنر قرار دارد، عملا هیچ نقش و کارکرد موزه ای در راستای هنر مقاومت ندارد. و صرفا عنوان موزه را یدک می کشد.

-        موزه های صلح نیز بیشتر شکل یادمانی دارند و برای حفظ خاطره اثرات ویرانگر جنگ تشکیل می شوند تا با تاکید بر نتایج مخرب جنگ، موجب ترویج و ترغیب به صلح شوند. از جمله موزه صلح تهران که درباره حمله شیمیایی صدام به حلبچه است یا موزه صلح ژاپن که درباره حمله اتمی آمریکا به هیروشیما است.

*وضعیت گردشگری با محوریت مقاومت و گردشگری در دنیا و ایران چگونه است؟ آیا مجموعه راهیان نور را می توان ذیل این عنوان قرار داد؟

-        راهیان نور، را می توان با چند نوع از دسته بندی های گردشگری مرتبط نمود. برخی با توجه به ماهیت این نوع از تورهای گردشگری که بازدید از مناطق جنگی و تماشای آثار و نتایج ویرانگر جنگ است، آن را (برخلاف عنوان راهیان نور) ذیل گردشگری تاریک که برگرفته از اصطلاح dark tourism است قرار می دهند.

-        از طرفی چون همه بازدیدکنندگان ایرانی هستند و بخش زیادی از افراد شرکت کننده، خاطراتی از جنگ به ویژه در کودکی خود دارند و بسیاری از بستگان آنها در قالب رزمنده و جانباز و شهید درگیر جنگ بودند، می توان راهیان نور را در دسته گردشگری نوستالژیک نیز طبقه بندی نمود.

-        درباره گردشگری با موضوع مقاومت، بایستی تورهای فراملی و منطقه ای برنامه ریزی نمود. و به رخ دادهای معاصرتر توجه کرد. از جمله بازدید از محل شهادت حاج قاسم سلیمانی یا دیگر موارد مشابه.

*دانشکده پژوهش های عالی هنر و کارآفرینی چه برنامه هایی برای ترویج و توسعه فرهنگ و هنر پایداری دارد؟ همچنین تا چه اندازه در پژوهش ها و پایان نامه ها استقبال و حمایت می شود؟

-        در حال حاضر برنامه مشخصی در دانشکده با ایده مذکور برنامه ریزی نشده است. اما قبلا به صورت موردی، نشست ها یا پایان نامه هایی با این موضوعات از جمله با موضوع راهیان نور برگزار شده است.

* شما شهید بهروز مرادی را تا چه اندازه می شناسید و چه بعدی از شخصیت ایشان برای شما حائز اهمیت است؟

-        بر اساس مطالب منتشر شده، تاحدی از فعالیت های ایشان در زمان جنگ آگاهم.

-        بیشتر حضور ایشان به عنوان یک هنرمند در جبهه و فعالیت شان برای ثبت و مستندنگاری وقایع جنگ اهمیت دارد.